عروس دریایی: شناورهای ژلهای اسرارآمیز
عروس دریایی دقیقاً چیست؟
اگر تا به حال در ساحل یا آکواریوم دیدهاید، حتما متوجه شدهاید که این موجودات بیشتر شبیه یک کیسهٔ نیمهشفاف ژلهای با شاخکهای آویزان هستند. آنها در گروه علمی بزرگی به نام کیسهتنان4 قرار میگیرند. اعضای این گروه، دهانی در مرکز بدن دارند که توسط شاخکها احاطه شده است. فکر کنید به یک لیوان پلاستیکی نرم وارونه که دستههای نخی بلندی از لبههای آن آویزان است. این یک تصویر ساده از بدن عروس دریایی است.
نکتهٔ جالب اینجاست که آن بخش نرم و ژلهای بدن، که به آن مزوگلی5 میگویند، عملاً فاقد سلولهای عصبی پیچیده، مغز، قلب، استخوان یا حتی خون است! پس چگونه زنده میمانند؟ پاسخ در سادگی شگفتانگیز طراحی بدن آنهاست.
| نام بخش | کارکرد (مشابه در زندگی روزمره) | توضیح |
|---|---|---|
| چتر (Umbrella) | پروانهٔ قایق بادی | با منقبض و منبسط کردن این بخش، مانند یک پمپ، آب را به عقب میراند و به جلو حرکت میکند. |
| شاخکها (Tentacles) | چسب نگهدارندهٔ قوی | سلولهای نیشدار ریز (نماتوسیست6) دارند که طعمه را میگیرند و فلج میکنند. |
| دهان (یک سوراخ) | هم درب، هم دهان! | هم برای خوردن غذا و هم برای دفع مواد زائد استفاده میشود. لولهای که مستقیماً به حفرهٔ گوارشی متصل است. |
| حفرهٔ گوارشی | آشپزخانه + انباری | غذا اینجا هضم و مواد مغذی آن مستقیماً به سلولها میرسد. جریان آب نیز تبادل گازهای تنفسی را انجام میدهد. |
یک زندگی دو مرحلهای: پولیپ و مدوزا
شاید باور نکنید، اما هر عروس دریایی زندگی خود را به شکل یک توتیای دریایی کوچک و بیحرکت شروع میکند! این مرحله را پولیپ7 مینامند. پولیپ مانند یک گیاه کوچک به صخرهها یا دیگر سطوح میچسبد و با شاخکهای ریز خود، پلانکتون8ها را شکار میکند.
وقتی شرایط مناسب باشد، اتفاق شگفتانگیزی رخ میدهد. پولیپ به صورت افقی برش میخورد یا جوانه میزند و پرههای نازکی از آن جدا میشوند. این پرهها، شناور شده و تبدیل به موجودی میشوند که ما به نام عروس دریایی میشناسیم: مدوزا9. به این فرآیند $ \text{پولیپ} \rightarrow \text{مدوزا} $ میگویند. این مثل این است که یک کرم ابریشم (پولیپ) به جای پروانه، صدها پروانه (مدوزا) تولید کند!
از ساحل تا سفره: عروس دریایی در زندگی ما
شاید فکر کنید این موجودات فقط برای دیدن در آکواریومها یا ترس از نیش آنها در دریا هستند. اما جالب است بدانید که در برخی فرهنگها، عروس دریایی خوراکی است! در کشورهایی مانند چین و ژاپن، پس از فرآیندی خاص برای بیخطر کردن سلولهای نیش، آن را به صورت سالاد یا در سوپ سرو میکنند. از طرفی، مادهٔ کلروفیل10 (همان رنگدانهٔ سبز گیاهان) در برخی گونههای همزیست با جلبک، به آنها رنگهای زیبایی میدهد که در صنعت دکوراسیون آکواریوم استفاده میشود.
اما یک مثال نزدیکتر: گاهی اوقات در خبرها میشنوید که «گلههای عظیم عروس دریایی» به تورهای ماهیگیری آسیب زده یا ورودی آبگیر نیروگاههای ساحلی را مسدود کردهاند. این اتفاق معمولاً به دلیل تغییرات آبوهوایی یا صید بیرویهٔ ماهیهای شکارچی عروس دریایی رخ میدهد و نشان میدهد که تعادل جمعیت این جانوران چقدر برای سلامت دریا مهم است.
سوالات متداول و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. از هزاران گونه عروس دریایی، تنها تعداد کمی برای انسانها خطر جدی محسوب میشوند. بیشتر آنها یا نیش بسیار ضعیفی دارند که ما احساس نمیکنیم، یا اصلاً نمیتوانند پوست انسان را سوراخ کنند. معروفترین گونهٔ خطرناک، عروس دریایی جعبهای11 است که در اقیانوس آرام زندگی میکند.
پاسخ: حتی یک عروس دریایی مرده یا تکههای جدا شدهٔ آن نیز میتوانند سلولهای نیش فعال داشته باشند. پس بهتر است آنها را لمس نکنید. برای بیخطر کردن نیش آنها روی پوست، از سرکه (و نه آب شیرین!) استفاده میشود تا سلولهای باقیمانده غیرفعال شوند.
پاسخ: آنها در لبهٔ چتر خود، ساختارهای حساس به نور سادهای به نام اُسلی12 دارند که فقط میتوانند تفاوت تاریکی و روشنایی را تشخیص دهند. این برای فهمیدن این که نزدیک سطح آب هستند (نور زیاد) یا اعماق (نور کم) کافی است. همچنین سلولهای حسی به آنها کمک میکنند جهت جریان آب یا وجود طعمه را حس کنند.
پاورقی
1 Jellyfish - معادل عمومی برای جانوران دریایی از ردهٔ کیسهتنان که فاز غالب زندگی آنها مدوزا است.
2 Invertebrate - جانوران فاقد ستون فقرات.
3 Ecosystem - جامعهای از موجودات زنده همراه با محیط فیزیکی اطرافشان.
4 Cnidaria - شاخهای از جانوران بیمهره که دارای سلولهای گزنده (نماتوسیست) هستند. مانند مرجانها و شقایقهای دریایی.
5 Mesoglea - لایهٔ ژلهای میانی بین لایههای داخلی و خارجی بدن.
6 Nematocyst - سلول گزنده و ترشحی ویژه در شاخک کیسهتنان.
7 Polyp - شکل ثابت و معمولاً بیحرکت در چرخهٔ زندگی کیسهتنان که به یک سطح متصل است.
8 Plankton - موجودات ریز گیاهی و جانوری که در آب شناورند و جابهجایی عمده آنها وابسته به جریان آب است.
9 Medusa - شکل آزادزی و شناور در چرخهٔ زندگی کیسهتنان که به آن عروس دریایی میگویند.
10 Chlorophyll - رنگدانهای سبز که در فرآیند فتوسنتز گیاهان و برخی جلبکها نقش دارد.
11 Box Jellyfish - از خطرناکترین موجودات دریایی که بدنی به شکل مکعب دارد.
12 Ocelli - اندامهای حساس به نور ساده در برخی بیمهرگان.
