تنوع زیستی: گنجینهای به وسعت زندگی
تنوع زیستی از سه منظر: گونهها، ژنها و خانههای طبیعی
برای درک بهتر این مفهوم، آن را به سه سطح مجزا اما کاملاً مرتبط تقسیمبندی میکنیم. مانند نگاه کردن به یک شهر که میتوان آن را از نظر تعداد ساکنان (گونهها)، تفاوتهای فردی هر ساکن (ژنها) و محلههای مختلف آن (اکوسیستمها) بررسی کرد.
| سطح تنوع | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| گونهای (Species Diversity) | گوناگونی و تعداد گونههای مختلف در یک منطقه. گونه2 گروهی از موجودات زنده هستند که میتوانند با هم جفتگیری و فرزندان بارور تولید کنند. | تفاوت میان یک باغ که فقط درخت سیب دارد (تکگونهای) با یک جنگل که شامل بلوط، افرا، سنجاب، پرندگان و قارچها است. |
| ژنتیکی (Genetic Diversity) | تفاوت در اطلاعات ژنتیکی (DNA) میان افراد یک گونه. این تنوع باعث میشود افراد یک گونه کاملاً شبیه به هم نباشند. | تفاوت نژادهای مختلف سگ (از جمله دالماسیان تا گریتدین) یا انواع مختلف برنج و گندم که همگی به یک گونه تعلق دارند اما ژنهای متفاوتی دارند. |
| بومسازگانی (Ecological Diversity) | گوناگونی اکوسیستمها3، زیستگاهها و فرآیندهای طبیعی در یک ناحیه. | تفاوت میان اکوسیستمهای ایران مانند جنگلهای هیرکانی، کویر لوت، تالاب انزلی و دریای عمان. هر کدام اجتماعات گیاهی و جانوری کاملاً متفاوتی دارند. |
چرا تنوع زیستی برای زنده ماندن ما ضروری است؟
تنوع زیستی تنها موضوعی مربوط به حفاظت از حیوانات نادر نیست. این مفهوم پایه و اساس خدمات رایگانی است که طبیعت هر روز به ما ارائه میدهد و بدون آن زندگی انسان غیرممکن میشد.
الف) تأمین غذا و سلامت: تمام غذایی که میخوریم، منشأ زیستی دارد. تنوع ژنتیکی بالا در محصولات کشاورزی (مثل انواع مختلف گندم) باعث میشود اگر بیماریای یک نوع را نابود کرد، انواع دیگر مقاومت کنند و از قحطی جلوگیری شود. همچنین بیش از 50% داروهای مدرن، منشأ طبیعی دارند و بسیاری از داروهای آینده نیز ممکن است از گیاهان یا جانورانی کشف شوند که هنوز آنها را نمیشناسیم.
ب) خدمات اکوسیستمی: این خدمات شامل تصفیه طبیعی آب و هوا (جذب دیاکسید کربن توسط جنگلها)، تصفیه آب (توسط تالابها)، تشکیل و حفاظت از خاک و گردهافشانی محصولات کشاورزی توسط حشرات میشود. ارزش اقتصادی این خدمات رایگان، غیرقابل محاسبه است.
ج) پایداری در برابر تغییرات: یک اکوسیستم متنوع، مانند یک تیم قوی است. اگر یک عضو (گونه) به دلیل بیماری یا خشکسالی حذف شود، اعضای دیگر میتوانند نقش او را پر کنند و سیستم متلاشی نشود. این انعطافپذیری در مواجهه با تغییرات آبوهوایی بسیار حیاتی است.
کاوش در یک برکه: آزمایشگاهی کوچک از تنوع زیستی
برای درک عمیقتر، بیایید به عنوان یک دانشمند جوان، تنوع زیستی یک برکه محلی را بررسی کنیم:
در نگاه اول، گونههای آشکار را میبینید: نیها، برگهای نیلوفر آبی، قورباغهها و شاید یک مار آبی. اما این پایان ماجرا نیست. با نگاه دقیقتر زیر سنگها و روی گیاهان، دنیای بیمهرگان4 پنهان میشود: حشرات آبزی، کرمها و حلزونها. در مقیاس میکروسکوپی، یک قطره از آب همین برکه، جهانی از باکتریها و جانداران تکسلولی را نشان میدهد که با چشم دیده نمیشوند. اینها همگی بخشی از تنوع گونهای این برکه هستند.
حالا بین قورباغهها دقت کنید. ممکن است از نظر رنگ، اندازه یا الگوی پوست با هم تفاوتهای جزئی داشته باشند. این تفاوتها نشاندهنده تنوع ژنتیکی در جمعیت قورباغههای این برکه است. در نهایت، خود این برکه به همراه جنگل اطراف، مزرعه مجاور و تپههای نزدیک، هر کدام یک اکوسیستم مجزا با جوامع زیستی خاص خود هستند که در کنار هم تنوع بومسازگانی منطقه شما را شکل میدهند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. هر گونه، حتی یک کرم خاکی معمولی یا یک باکتری، نقش خاصی در شبکه حیات بازی میکند. گونههای معمولی و فراوان، اغلب خدمات اکوسیستمی حیاتی مانند تجزیه مواد، گردهافشانی و تشکیل خاک را انجام میدهند. از دست دادن آنها میتواند کل اکوسیستم را بیثبات کند.
پاسخ: فعالیتهای انسانی مهمترین عامل شتابدهنده به کاهش تنوع زیستی در سراسر جهان است. در صدر این فعالیتها، تخریب و قطعهقطعه شدن زیستگاهها (مثلاً برای ساختوساز یا تبدیل جنگل به مزرعه) قرار دارد. پس از آن، تغییر اقلیم، آلودگی (آب، خاک و هوا)، گونههای مهاجم و بهرهبرداری بیش از حد از منابع (مثل صید بیرویه ماهی) قرار میگیرند.
پاسخ: بله، انقراض بخشی طبیعی از فرآیند تکامل است. اما مشکل، سرعت انقراض کنونی است. دانشمندان هشدار میدهند که نرخ انقراض گونهها در حال حاضر به دلیل فعالیتهای انسان، دهها تا صدها برابر بیش از نرخ طبیعی تاریخی است. این کاهش سریع و گسترده، فرصت سازگاری و جایگزینی را از اکوسیستمها میگیرد و ثبات کل سیستمهای حمایتکننده حیات روی زمین را تهدید میکند.
پاورقی
1تنوع زیستی (Biodiversity): به گوناگونی حیات در تمام سطوح آن، از تفاوتهای ژنتیکی درون یک گونه تا گوناگونی گونهها و اکوسیستمها اطلاق میشود.
2گونه (Species): واحد اصلی طبقهبندی زیستشناختی. به طور معمول، گروهی از موجودات که میتوانند در طبیعت با هم جفتگیری کرده و فرزندان بارور تولید کنند.
3اکوسیستم (Ecosystem): مجموعهای از موجودات زنده (گیاهان، جانوران، ریزجانداران) در کنار محیط غیرزنده (خاک، آب، هوا) که با هم در تعامل هستند و یک واحد عملکردی را تشکیل میدهند.
4بیمهرگان (Invertebrates): جانورانی که ستون فقرات ندارند. این گروه بیش از 90% از کل گونههای جانوری را تشکیل میدهند و شامل حشرات، عنکبوتها، کرمها، نرمتنان و ... میشوند.
