خزه: گیاه کوچک بدون برگ و ساقه حقیقی

خزه: فرش سبز و کهن طبیعت

خزه چیست و چه ویژگی‌های منحصر به فردی دارد؟

اگر تا به حال در یک روز بارانی به جنگل رفته باشی، حتما زیر پایت را نگاه کنی. آن فرش نرم و سبز رنگی که خاک را پوشانده، مجموعه‌ای از هزاران گیاه کوچک به نام خزه^[۲] است. خزه‌ها گیاهانی بسیار قدیمی هستند؛ آن‌قدر قدیمی که اجدادشان جزو نخستین موجوداتی بودند که از آب بیرون آمدند و زندگی در خشکی را آغاز کردند.

اما خزه با گیاهانی که ما هر روز می‌بینیم، خیلی فرق دارد. برخلاف گل سرخ یا درخت بلوط، خزه ریشه، ساقه و برگ واقعی ندارد. در عوض، ساختارهای نازک و نخ‌مانندی به نام ریزوئید^[۳] دارد که مانند لنگر، آن را به سنگ یا خاک می‌چسباند. همچنین، برخلاف بیشتر گیاهان، بافت آوندی برای انتقال آب و غذا در آن‌ها وجود ندارد. به همین دلیل است که خزه‌ها معمولا قدی کوتاه دارند و آب را به آرامی و از سلولی به سلول دیگر منتقل می‌کنند. یکی از شگفتی‌های خزه‌ها، قدرت جذب آب است. آن‌ها می‌توانند تا ۲۰ برابر وزن خود آب ذخیره کنند! به همین خاطر است که در طبیعت مانند یک اسفنج عمل می‌کنند و به حفظ رطوبت محیط کمک زیادی می‌کنند.

این گیاهان تقریبا در همه جای دنیا که رطوبت کافی وجود داشته باشد، رشد می‌کنند. روی تنه درختان جنگل‌های شمال ایران، روی سنگ‌های کنار جویبار، بین موزاییک‌های حیاط مرطوب خانه‌ها و حتی گاهی روی پشت بام‌های سایه‌دار. آن‌ها به تنهایی زندگی نمی‌کنند و همیشه به صورت دسته‌های بزرگ و متراکم دیده می‌شوند. این زندگی گروهی به آن‌ها کمک می‌کند رطوبت را بهتر حفظ کنند و در برابر خشکی مقاومت بیشتری داشته باشند.

چرخه زندگی شگفت‌انگیز خزه: از یک هاگ کوچک

تکثیر خزه‌ها داستان جالبی دارد. آن‌ها برخلاف گیاهان گلدار، دانه تولید نمی‌کنند. بلکه روش تکثیر آن‌ها، تولید هاگ^[۸] است. اگر به یک دسته خزه بالغ در فصل بهار نگاه کنی، ممکن است ساقه‌های باریک و بلندی ببینی که از بین برگ‌های سبز بیرون زده‌اند. روی سر این ساقه‌ها یک کپسول کوچک قرار دارد که مانند یک جعبه پر از هاگ است.

وقتی کپسول هاگ می‌رسد و هوا خشک می‌شود، درپوش آن باز شده و هاگ‌های ریز مانند پودری در هوا پراکنده می‌شوند. این هاگ‌ها آنقدر سبک هستند که باد می‌تواند آن‌ها را کیلومترها جابجا کند. سرنوشت هر هاگ به جایی که می‌افتد بستگی دارد. اگر روی یک سنگ مرطوب، یا خاک خیس کنار یک جویبار بنشیند، ممکن است جوانه بزند و به یک گیاه نخ‌مانند کوچک تبدیل شود. سپس از روی این گیاه، جوانه‌های جدید می‌زنند و خزه‌های تازه‌ای به وجود می‌آیند. نکته جالب دیگر نیاز خزه به قطره‌های آب برای لقاح است. در برخی گونه‌ها، سلول نر باید در یک لایه نازک آب شنا کند تا خود را به سلول ماده برساند. به همین دلیل است که رشد و تکثیر خزه‌ها شدیدا به رطوبت و باران وابسته است.

خزه در خدمت انسان و طبیعت

شاید تعجب کنی اگر بدانی این گیاهان کوچک و به ظاهر ساده، چه خدمت‌های بزرگی به بوم‌سازگان (اکوسیستم) و حتی انسان می‌کنند. یکی از مهم‌ترین کارهای آن‌ها، جلوگیری از فرسایش خاک است. شبکه درهم‌تنیده ریزوئیدهای آن‌ها، ذرات خاک را محکم کنار هم نگه می‌دارد و مانع از شسته شدن آن توسط باران می‌شود.

همچنین، خزه‌ها مانند یک سفره زیرزمینی کوچک عمل می‌کنند. با جذب و ذخیره مقدار زیادی آب، هم رطوبت خاک اطراف را حفظ می‌کنند و هم منبع آبی کوچکی برای دیگر گیاهان و جانوران ریز فراهم می‌سازند. بسیاری از حشرات، کرم‌های ریز و بی‌مهرگان در لابه‌لای این فرش‌های سبز زندگی و پنهان می‌شوند. انسان نیز از گذشته تاکنون از خزه استفاده کرده است. مثلا نوعی خزه به نام اسفگنوم به خاطر قدرت جذب بالا، در گذشته به عنوان پوشک نوزاد، پانسمان زخم و حتی عایق‌کاری بین چوب‌های خانه‌ها استفاده می‌شده است. امروزه از خزه‌ها در صنعت گل‌آرایی، ساخت تراریوم (باغ شیشه‌ای) و تزئین بونسای‌ها استفاده زیادی می‌شود. حتی در برخی آکواریوم‌ها از خزه‌های آبزی برای ایجاد منظره‌ای طبیعی استفاده می‌کنند.

پرسش‌های رایج درباره خزه

پاورقی

^۱آوند (Vascular Tissue): بافت‌های لوله‌ای شکل در گیاهان که مسئول انتقال آب و مواد غذایی در ساقه و ریشه هستند. خزه‌ها فاقد این بافت هستند.
^۲خزه (Moss): نام عمومی گیاهانی از شاخه بریوفیتا که فاقد آوند، گل، ریشه و ساقه حقیقی هستند.
^۳ریزوئید (Rhizoid): رشته‌های نازک و ریشه‌مانند در خزه‌ها که وظیفه جذب آب و اتصال گیاه به سطح را بر عهده دارند.
^۴اسفگنوم (Sphagnum): نوعی خزه با قدرت جذب آب بسیار بالا که در باتلاق‌ها رشد کرده و در تشکیل خاک پیت نقش دارد.
^۵بریوپسیدا (Bryopsida): بزرگ‌ترین رده در میان خزه‌ها که بیشتر گونه‌های شناخته شده را شامل می‌شود.
^۶پلی‌تریکوپسیدا (Polytrichopsida): رده‌ای از خزه‌ها که برخی از بلندترین گونه‌های خزه مانند داوسنیا را در بر می‌گیرد.
^۷آندریوپسیدا (Andreaeopsida): رده‌ای از خزه‌ها که اغلب روی سنگ‌ها رشد می‌کنند و رنگ تیره‌ای دارند.
^۸هاگ (Spore): سلول ریز و تک‌یاخته‌ای که برای تولید مثل غیرجنسی در برخی گیاهان و قارچ‌ها تولید می‌شود.
^۹گامتوفیت (Gametophyte): مرحله هاپلوئید و غالب در چرخه زندگی خزه که گیاه سبز و اصلی را تشکیل می‌دهد و گامت (سلول جنسی) تولید می‌کند.
^۱۰اسپوروفیت (Sporophyte): مرحله دیپلوئید در چرخه زندگی خزه که بر روی گامتوفیت رشد کرده و هاگ تولید می‌کند.