اندامهای رویشی: ریشه، ساقه و برگ
دستهبندی و نقش اندامهای رویشی
گیاهان، مانند یک کارخانهٔ زنده هستند. هر بخش این کارخانه وظیفهٔ خاصی دارد. به اندامهایی که مسئول تغذیه، رشد و پیکر اصلی گیاه هستند، اندامهای رویشی1 میگویند. این اندامها در بیشتر گیاهان شامل ریشه، ساقه و برگ میشوند. بیایید نقش هرکدام را به صورت جداگانه و با مثال بررسی کنیم.
ریشه: پایه و ستون گیاه
ریشه در زیر خاک پنهان است، اما نقشهای بسیار مهمی دارد. تصور کنید ریشه مانند پمپ و انبار یک گیاه است. اصلیترین کار آن جذب آب و مواد معدنی از خاک است. ریشهها همچنین گیاه را محکم در خاک نگه میدارند تا در برابر باد و باران نیفتد. بعضی ریشهها، مانند ریشهٔ هویج یا شلغم، مواد غذایی را برای گیاه ذخیره میکنند.
| نوع ریشه | ساختار و شکل ظاهری | مثال آشنا |
|---|---|---|
| ریشه راست (اصلی) | یک ریشهٔ اصلی ضخیم و بلند وجود دارد که ریشههای فرعی از آن منشعب میشوند. | درخت کاج، درخت بلوط، لوبیا |
| ریشه افشان | هیچ ریشهٔ اصلی مشخصی نیست. دستهای از ریشههای نازک و هماندازه از پایهٔ ساقه خارج میشوند. | گندم، ذرت، چمن، پیاز |
| ریشه ذخیرهای | ضخیم و گوشتی شده و مقدار زیادی مواد غذایی مانند نشاسته و قند ذخیره میکند. | هویج، چغندر، شلغم، تربچه |
ساقه: مسیرهای ترابری و نگهدارنده
ساقه، ستون فقرات گیاه است. کار آن این است که برگها را به سمت نور خورشید بلند کند و همچنین راههای ارتباطی بین ریشه و برگ باشد. آب و مواد معدنی جذبشده توسط ریشه از طریق ساقه به برگها میرود. از طرف دیگر، غذایی که در برگ ساخته میشود، از طریق ساقه به تمام قسمتهای گیاه از جمله ریشه میرسد. ساقه برخی گیاهان مانند سیبزمینی میتواند مواد غذایی ذخیره کند.
برگ: آشپزخانهٔ سبز گیاه
برگ، کارخانهٔ غذاسازی گیاه است. این فرآیند شگفتانگیز فتوسنتز2 نام دارد. برگها با استفاده از نور خورشید، آب (از ریشه) و دیاکسید کربن (از هوا)، غذا (قند) میسازند و در همین فرآیند، اکسیژن مهم را به هوا پس میدهند. فرمول سادهٔ این فرآیند به صورت زیر است:
$ 6CO_2 + 6H_2O + \text{نور خورشید} \xrightarrow{\text{کلروفیل}} C_6H_{12}O_6 + 6O_2 $
رنگ سبز برگها به دلیل وجود مادهای به نام کلروفیل3 است که نور خورشید را جذب میکند. شکل برگها نیز متنوع است تا بتوانند بیشترین نور را بگیرند؛ مثل برگهای پهن درخت انجیر یا برگهای سوزنی کاج.
همکاری در عمل: از باغچه تا میز غذا
بیایید همکاری این سه عضو را در یک گیاه گوجهفرنگی ببینیم. ریشه، گیاه را در خاک نگه میدارد و آب و مواد معدنی را جذب میکند. ساقه، این آب و مواد را به برگها میرساند و همزمان، برگها و میوهها را بالا نگه میدارد. برگها با استفاده از این مواد خام و نور خورشید، غذای مورد نیاز برای رشد گیاه و شیرین شدن گوجهفرنگیها را میسازند. سپس ساقه، این قندهای ساختهشده را به تمام بخشها، از جمله میوهها، منتقل میکند. این هماهنگی کامل است که منجر به تولید محصولی میشود که ما از آن استفاده میکنیم.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، تنها سلولهایی که دارای کلروفیل هستند میتوانند فتوسنتز انجام دهند. اگرچه بیشتر کلروفیل در برگها قرار دارد، اما ساقههای جوان و سبز برخی گیاهان (مانند کاکتوس که برگ ندارد) نیز میتوانند فتوسنتز کنند.
پاسخ: نه، ریشه علاوه بر آب، مواد معدنی محلول در آب مانند نیترات و فسفات را نیز جذب میکند. این مواد مانند ویتامینهای خاک هستند که برای رشد سالم گیاه ضروریاند. ریشه نمیتواند مواد جامد و ذرات خاک را مستقیماً جذب کند.
پاسخ: گیاهان با محیط زندگی خود سازگار میشوند. کاکتوس در بیابان و منطقهای کمآب زندگی میکند. برگهای بزرگ باعث از دستدادن آب زیاد میشوند. بنابراین، کاکتوس برگهای خود را به صورت خار تبدیل کرده و کار فتوسنتز را به ساقه سبز و ضخیم خود سپرده است که هم آب ذخیره میکند و هم غذا میسازد.
پاورقی
1 اندامهای رویشی (Vegetative Organs): به بخشهایی از گیاه گفته میشود که مستقیم در تولیدمثل جنسی نقش ندارند، بلکه مسئول تغذیه، رشد و تشکیل پیکر اصلی گیاه هستند.
2 فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیند ساخت مواد غذایی (قند) توسط گیاهان سبز با استفاده از نور خورشید، آب و دیاکسید کربن.
3 کلروفیل (Chlorophyll): رنگدانهٔ سبزی که در سلولهای گیاهان وجود دارد و نور خورشید را برای فرآیند فتوسنتز جذب میکند.
