بازدانگان: پیشگامان دنیای دانهدارها
بازدانگان چه هستند و چه ویژگیهایی دارند؟
بازدانگان، گیاهانی هستند که دانههایشان بر روی پولکهای مخروط یا ساختارهای مشابه، "باز" و در معرض دید قرار دارد. به همین دلیل به آنها "گیاهان دانهباز" نیز میگویند. برخلاف سیب یا پرتقال که دانه داخل میوه پنهان شده، دانه کاج به راحتی بین پولکهای مخروط دیده میشود. بیشتر بازدانگان گیاهانی چوبی، با برگهای سوزنی یا پولکی هستند که در طول سال سبز باقی میمانند (همیشهسبز).
مهمترین خانوادههای بازدانگان: مخروطداران غولپیکر
اکثر بازدانگانی که ما میشناسیم، در گروه مخروطداران قرار دارند. آنها با تولید مخروطهای نر و ماده تکثیر میشوند. جدول زیر برخی از مهمترین گروهها و مثالهای آشنا را نشان میدهد.
| نام گروه | ویژگیهای بارز | مثالهای ملموس |
|---|---|---|
| کاجها | برگهای سوزنی بلند، مخروطهای چوبی سخت. در آب و هوای خنک به خوبی رشد میکنند. | کاج جنگلی، کاج تهران (درواقع نوعی سرو کوهی) |
| سروها و نرادها | برگهای پولکی یا سوزنی کوتاه، مخروطهای گِرد و گاهی گوشتی. مقاوم در برابر خشکی. | سرو نقرهای، سرو لاوسون (پرچینهای باغها)، نراد |
| سرخسهای نخلی | شبیه نخل، برگهای بزرگ پرمانند. جزء بازدانگان بسیار قدیمی. | ساگوپالم (در گلدانهای آپارتمانی دیده میشود) |
| کهندار (گینگو) | برگهای بادبزنی شکل، فصلرنگ. یک گونه زنده فسیل! مخروط به شکل میوه دارد. | درخت گینگو که در برخی پارکهای شهر کاشته میشود. |
تفاوت بارز: بازدانگان در برابر نهاندانگان
برای درک بهتر بازدانگان، مقایسه آنها با گروه بزرگتر و آشناتر گیاهان دانهدار، یعنی نهاندانگان5 (گیاهان گلدار) ضروری است. همه میوهها و سبزیجات و گلها متعلق به نهاندانگان هستند.
| ویژگی | بازدانگان | نهاندانگان (گیاهان گلدار) |
|---|---|---|
| دانه | روی پولک مخروط، بدون پوشش میوه (باز) | داخل تخمدان که پس از لقاح به میوه تبدیل میشود (پنهان) |
| اندام تولیدمثل | مخروط نر و ماده (فاقد گل واقعی) | گل با اجزای کامل (کاسبرگ، گلبرگ، پرچم، مادگی) |
| برگ | معمولاً سوزنی یا پولکی، اغلب همیشهسبز | پهن و با اشکال متنوع، اغلب خزانکننده |
| مثالهای آشنا | کاج، سرو، نراد، کهندار | گل رز، درخت سیب، گندم، لوبیا، بلوط |
بازدانگان در زندگی روزمره ما
شاید فکر کنید این گیاهان قدیمی فقط در جنگلهای دورافتاده زندگی میکنند. اما حقیقت این است که آنها بخشی جداییناپذیر از محیط اطراف ما هستند. از هوای پاک که به لطف برگهای سوزنی همیشهسبز آنها در تمام سال تصفیه میشود، تا زیبایی پارکها و باغها: بسیاری از درختان تزئینی مثل سروهای پرچین و نرادهای کریسمس، از بازدانگان هستند. چوب مقاوم و معطر کاج و سرو در ساخت مبلمان، درب و پنجره و کاغذ (خمیر کاغذ) استفاده گستردهای دارد. حتی دانه برخی از آنها مثل دانه کاج (خُرْمان) به عنوان آجیل خوراکی مصرف میشود. پس دفعه بعد که به پارک رفتید، به مخروطهای افتاده روی زمین و درختان همیشهسبز دورتان دقت کنید؛ شما در میان بازدانگان قدم میزنید!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. برای مثال، مخروط درخت سرو ممکن است گوشتی و شبیه یک توت کوچک باشد (مثل سرو مُطَبَّق). یا مخروط کهندار شبیه یک میوه زرد است. اما مخروط کاج واقعاً چوبی و سخت است.
پاسخ: خیر. بازدانگان فاقد گلهای واقعی با گلبرگ و کاسبرگ هستند. آنها اندام تولیدمثل تخصصیافتهای به نام مخروط دارند. مخروطهای نر، گرده تولید میکنند و مخروطهای ماده، تخمک را در خود جای میدهند. بنابراین چیزی که ما به عنوان "گل کاج" میشناسیم، در واقع مجموعهای از مخروطهای کوچک است.
پاسخ: برگهای سوزنی سطح کوچکتری دارند و توسط یک لایه مومی ضخیم (کوتیکول) پوشانده شدهاند. این ویژگی باعث کاهش تبخیر آب و مقاومت در برابر سرمای زمستان و خشکی میشود. بنابراین، گیاه نیازی به انداختن همه برگهایش در پاییز ندارد و میتواند در تمام سال فتوسنتز کند.
پاورقی
1بازدانگان (Gymnosperms): از دو بخش یونانی "Gymno" به معنای برهنه و "Sperma" به معنای دانه تشکیل شده است.
2آوندی (Vascular Plants): گیاهانی که دارای بافتهای لولهای (آوند) برای انتقال آب و مواد غذایی هستند.
3میوه (Fruit): ساختاری که از رشد تخمدان گل پس از لقاح به وجود میآید و دانهها را در بر میگیرد.
4مخروطداران (Conifers): بزرگترین گروه بازدانگان که دانههای خود را در مخروط تولید میکنند.
5نهاندانگان (Angiosperms): گیاهان گلدار که دانههایشان داخل تخمدان و سپس میوه محافظت میشود.
