پوستک: سپر نامرئی برگها در برابر خشکی
پوستک چیست و چگونه ساخته میشود؟
اگر به برگ یک گیاه، مثلاً برگ گلساعتی یا برگ کاج نگاه کنید، سطح آن کاملاً صاف و یکنواخت به نظر میرسد. اما در واقع، بیرونیترین لایهٔ سلولهای برگ (که اپیدرم3 نام دارد) با یک پوشش نازک و شفاف پوشیده شده است. این همان پوستک است.
پوستک عمدتاً از مواد چرب و مومی تشکیل شده که توسط خود سلولهای سطحی برگ ساخته و ترشح میشوند. فرآیند ساخت آن را میتوان به ساختن یک لایه واکس روی سطح ماشین تشبیه کرد که هم براقکننده است و هم محافظ. این لایه چندین وظیفهٔ مهم دارد که اصلیترین آن جلوگیری از تبخیر بیش از حد آب است.
وظایف اصلی پوستک: بیشتر از یک سد ضدآب
پوستک فقط یک پوشش تزئینی نیست. این لایه چندین نقش حیاتی برای گیاه ایفا میکند که در جدول زیر دستهبندی شدهاند:
| نقش | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| جلوگیری از تبخیر آب | مانع خروج مولکولهای آب از سطح برگ میشود. گیاهان مناطق خشک پوستک ضخیمتری دارند. | برگهای کاکتوس که در بیابان زندگی میکنند. |
| محافظت در برابر عوامل بیماریزا | مانع نفوذ قارچها و باکتریها به داخل بافت حساس برگ میشود. | سطح صیقلی برگ فیکوس که گردوغبار و ذرات را دفع میکند. |
| محافظت در برابر اشعه ماوراءبنفش | مانند یک کرم ضدآفتاب طبیعی عمل میکند. | گیاهان کوهستانی که در معرض تابش شدید آفتاب هستند. |
| کاهش چسبندگی آب | باعث میشود قطرات آب روی برگ جمع شوند و زودتر سر بخورند تا سطح برگ برای جذب نور مسدود نشود. | قطرات باران روی برگ نیلوفر آبی که مانند مروارید میغلطند. |
پوستک در گیاهان مختلف: از کاهو تا کاج
همهٔ گیاهان پوستک یکسانی ندارند. نوع و ضخامت این لایه به محیط زندگی گیاه بستگی دارد. این تفاوت را میتوانید در گیاهان اطرافتان به راحتی مشاهده کنید.
گیاهان آبدار و بیابانی مانند کاکتوس و آلوئهورا پوستک بسیار ضخیمی دارند. اگر به برگ آلوئهورا دست بزنید، احساس میکنید سطح آن با یک لایهٔ مومی پوشیده شده. این لایهٔ ضخیم کمک میکند این گیاهان هفتهها بدون آب در بیابان زنده بمانند.
گیاهان مناطق مرطوب مانند کاهو یا سرخس پوستک نازکتری دارند. زیرا در محیط مرطوب، خطر از دست دادن آب کمتر است. به برگ کاهو دقت کنید؛ سطح آن براق نیست و زود پژمرده میشود چون آب را راحتتر از دست میدهد.
برگهای سوزنی درختانی مثل کاج پوستک ضخیمی دارند. علاوه بر این، شکل سوزنی برگ نیز سطح کمتری برای تبخیر در اختیار قرار میدهد. این دو ویژگی، کاج را برای زمستانهای سرد و خشک یا مناطق کوهستانی مناسب میکند.
یک آزمایش ساده: اثبات وجود پوستک
میخواهید وجود این لایهٔ مومی را با چشمان خودتان ببینید؟ یک آزمایش ساده در خانه انجام دهید.
وسایل مورد نیاز: یک برگ سالم و تازه (مثل برگ پتوس یا بگونیا)، یک قطرهچکان، آب، یک سکه یا وسیلهٔ نوکتیز.
روش کار:
- برگ را روی یک سطح صاف قرار دهید.
- با قطرهچکان، یک قطره آب روی سطح بالایی برگ بریزید. چه میبینید؟ قطره آب مانند یک مروارید گرد باقی میماند و پخش نمیشود. این به خاطر وجود پوستک ضدآب است.
- حالا با احتیاط و بدون پاره کردن برگ، با نوک سکه بخش کوچکی از سطح برگ را به آرامی چند بار خراش دهید (فشار کمی وارد کنید).
- دوباره یک قطره آب روی همان ناحیهٔ خراشدادهشده بریزید. این بار چه اتفاقی میافتد؟ قطره آب پخش میشود یا حتی جذب برگ میشود. دلیلش این است که لایهٔ محافظ مومی در آن ناحیه از بین رفته و آب میتواند مستقیماً با سلولهای برگ تماس پیدا کند.
این آزمایش به خوبی نشان میدهد که پوستک مانند یک بارانی برای برگ عمل میکند.
پرسشهای رایج دربارهٔ پوستک
خیر. پوستک روی تمام قسمتهای هوایی گیاه که در معرض هوا هستند، از جمله ساقههای جوان، گلها و حتی برخی میوهها دیده میشود. برای مثال، سطح سیب یا خیاری که تازه چیدهاید، یک لایهٔ مومی طبیعی دارد که به حفظ تازگی آن کمک میکند.
برگ بدون پوستک بسیار آسیبپذیر میشود. آب را با سرعت زیادی از دست میدهد (پژمردگی سریع)، در برابر بیماریها ضعیف میشود و ممکن است در اثر تابش مستقیم آفتاب نیز آسیب ببیند. به همین دلیل است که هنگام تمیز کردن برگهای گیاهان آپارتمانی باید خیلی مراقب بود تا این لایه ساییده یا شسته نشود.
براق بودن به دلیل ترکیب مواد مومی سازندهٔ پوستک و نحوهٔ توزیع آن روی برگ است. گیاهانی مثل فیکوس یا پوتوس پوستک صاف و یکنواختی دارند که نور را به خوبی منعکس میکند و باعث درخشندگی میشود. این براقی گاهی به دفع بهتر آب و ذرات گردوغبار نیز کمک میکند.
پاورقی
1 پوستک (Cuticle): لایهای محافظتی از جنس موم و کوتیکول4 که سطح بیرونی اپیدرم برگها و ساقههای گیاهان را میپوشاند.
2 تبخیر (Transpiration): فرآیند خروج آب به صورت بخار از سطح برگهای گیاه.
3 اپیدرم (Epidermis): بیرونیترین لایهٔ سلولی که سطح گیاه را میپوشاند.
4 کوتیکول (Cutin): پلیمری لیپیدی که همراه با مومها ساختار اصلی پوستک را تشکیل میدهد.
