ویروس سرماخوردگی: مهمان ناخوانده دستگاه تنفس
سربازان نامرئی: انواع ویروسهای عامل سرماخوردگی
برخلاف تصور رایج، یک نوع ویروس خاص مسئول همهٔ سرماخوردگیها نیست. بیش از 200 نوع مختلف ویروس میتوانند علائم سرماخوردگی را ایجاد کنند. این ویروسها در چند خانوادهٔ بزرگ دستهبندی میشوند. شناخت این خانوادهها مانند این است که بدانیم دشمنان ما چه لباس فرمی میپوشند!
| نام خانوادهٔ ویروس | سهم در ایجاد سرماخوردگی | ویژگی خاص |
|---|---|---|
| راینوویروس2 (ویروس بینی) | حدود 30% تا 50% | بیش از 100 نوع مختلف دارد. در هوای خنک (بهار و پاییز) فعالتر است. |
| کروناویروس3 (غیر از نوع کووید-۱۹) | حدود 10% تا 15% | ساختار تاجمانند دارد. برخی از انواع آن فقط سرماخوردگی ساده ایجاد میکنند. |
| ویروسهای تنفسی سینسیشیال4 | مهم در کودکان | میتواند باعث سرماخوردگی شدید و مشکلات تنفسی در نوزادان شود. |
| آدنوویروس5 | کمتر از 5% | علاوه بر سرماخوردگی، میتواند باعث التهاب ملتحمه چشم و اسهال هم بشود. |
مثال: فکر کنید مدرسه شما چند کلاس دارد. خانوادهٔ راینوویروس مانند بزرگترین کلاس مدرسه است با بیش از 100 دانشآموز (انواع مختلف) که بیشترین سرماخوردگیها را ایجاد میکنند.
سفر یک ویروس: از انتقال تا تکثیر در بدن
ویروس سرماخوردگی برای زنده ماندن و تولیدمثل باید وارد بدن انسان شود. این سفر در چند مرحلهٔ پشتسرهم رخ میدهد:
۱. انتقال (سوار شدن بر وسایل نقلیه): ویروس از فرد بیمار به افراد سالم منتقل میشود. دو وسیلهٔ نقلیهٔ اصلی برای آن وجود دارد:
- قطرات تنفسی: وقتی فرد بیمار سرفه یا عطسه میکند، هزاران قطرهٔ ریز حاوی ویروس در هوا پخش میشود. این مثل پخش شدن ترکهای یک آبپاش کثیف در هواست. اگر فرد سالم این قطرات را تنفس کند، ویروس سوار بر این قطرهها وارد بینی یا دهان او میشود.
- تماس مستقیم یا غیرمستقیم: ویروس روی دستهای فرد بیمار یا سطوحی مانند میز، دستگیرهٔ در، صفحهکلید یا تلفن همراه مینشیند. وقتی فرد سالم این سطوح را لمس میکند و سپس دست خود را به چشم، بینی یا دهانش میزند، ویروس را به دروازههای ورود بدن خود میرساند.
۲. ورود و تکثیر (ورود به کارخانهٔ سلول): ویروس پس از ورود، خود را به سلولهای پوششی دستگاه تنفس میرساند. هر ویروس مانند یک کلید خاص است که فقط قفل خاصی را باز میکند. پروتئینهای روی سطح ویروس، به گیرندههای خاصی روی سلولهای بینی یا گلو متصل میشوند. پس از اتصال، ویروس یا مواد ژنتیکی خود را به داخل سلول میفرستد.
حالا سلول ما، که قرار بود کارهای عادی خود را انجام دهد، فریب میخورد و تبدیل به یک کارخانهٔ تولید ویروس میشود! دستگاه تولید پروتئین سلول، به جای ساختن پروتئینهای مورد نیاز بدن، شروع به تولید صدها و هزاران کپی جدید از ویروس میکند.
۳. آزادسازی و آسیب (خروج از کارخانه): پس از تکثیر، ذرات ویروس جدید از سلول خارج میشوند. این خروج اغلب باعث مرگ یا آسیب به سلول میشود. آسیب به سلولهای پوششی دستگاه تنفس، باعث آغاز علائم بیماری میگردد. ویروسهای جدید آزاد شده به سلولهای مجاور حمله کرده و چرخه تکرار میشود.
نبرد بدن: چرا علائم سرماخوردگی بهوجود میآیند؟
بسیاری از علائم آزاردهندهٔ سرماخوردگی در حقیقت نتیجهٔ جنگ سیستم ایمنی بدن با ویروس است، نه خود ویروس. وقتی ویروس سلولها را آلوده میکند، سیستم ایمنی مانند یک ارتش هوشیار فعال میشود.
- آبریزش بینی و عطسه: سیستم ایمنی موادی شیمیایی مثل هیستامین6 آزاد میکند. این مواد باعث گشاد شدن رگهای خونی و نشت مایع از آنها به داخل بافت بینی و گلو میشوند. هدف این است: شستوشو و به دام انداختن ویروسها و بیرون راندن آنها از بدن. پس آبریزش بینی در واقع یک اقدام دفاعی است.
- گلو درد: ناشی از التهاب و تورم بافت گلو در اثر جنگ سیستم ایمنی با ویروس است.
- سرفه: یک واکنش دفاعی رفلکسی برای پاک کردن راههای هوایی از ترشحات اضافی و ذرات مزاحم (از جمله ویروس) است.
این فرآیند دفاعی معمولاً 7 تا 10 روز طول میکشد تا سیستم ایمنی بتواند ویروس را کاملاً تحت کنترل درآورد و از شر آن خلاص شود.
راههای هوشمندانه برای شکست دادن ویروس سرماخوردگی
از آنجا که انواع ویروس سرماخوردگی بسیار زیاد هستند، ساختن واکسن برای همهٔ آنها عملاً غیرممکن است. بنابراین بهترین استراتژی، پیشگیری و تقویت سیستم ایمنی است.
| راهکار | چگونه عمل میکند؟ | اهمیت |
|---|---|---|
| شستن منظم دستها | ویروسهای روی دست را با آب و صابون از بین میبرد یا با ضدعفونیکنندهٔ الکلی غیرفعال میکند. | بسیار مهم |
| پرهیز از لمس صورت | مسیر ورود ویروس (چشم، بینی، دهان) را مسدود میکند. | بسیار مهم |
| رعایت آداب تنفسی (عطسه در آرنج) | از پخش قطرات آلوده در هوا و روی دستها جلوگیری میکند. | مهم |
| تغذیه مناسب و خواب کافی | سلولهای سیستم ایمنی را تقویت کرده و به آنها انرژی میدهد. | اساسی |
| تهویهٔ هوای اتاق | غلظت ویروسهای معلق در هوای بسته را کاهش میدهد. | مفید |
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاسخ: خیر، خود سرما مستقیماً عامل بیماری نیست. اما در هوای سرد افراد بیشتر در فضاهای بسته و نزدیک به هم جمع میشوند که باعث تسهیل انتقال ویروس میشود. همچنین هوای خشک زمستان ممکن است غشای مخاطی بینی را خشکتر کرده و دفاع طبیعی آن را کمی تضعیف کند.
پاسخ: عواملی مانند سن (کودکان خردسال)، تماس مکرر با افراد بیمار (مثل معلمان و دانشآموزان)، استرس زیاد، خواب ناکافی و تغذیهٔ نامناسب میتوانند فرد را در معرض ابتلای بیشتر قرار دهند. سیستم ایمنی هر فرد نیز منحصر به فرد است.
پاسخ: به هیچ وجه. آنتیبیوتیکها فقط روی باکتریها مؤثرند و روی ویروسها (مانند ویروس سرماخوردگی) هیچ اثری ندارند. مصرف خودسرانهٔ آنتیبیوتیک برای سرماخوردگی، نه تنها بیماری را بهبود نمیبخشد، بلکه باعث مقاومت باکتریها و عوارض جانبی میشود.
پاورقی
1ویروس سرماخوردگی (Common Cold Virus): به گروهی از ویروسها گفته میشود که باعث عفونت خفیف دستگاه تنفس فوقانی میگردند.
2راینوویروس (Rhinovirus): شایعترین گروه ویروسهای عامل سرماخوردگی. Rhinovirus از دو کلمهٔ یونانی "rhino" به معنای بینی و "virus" به معنای زهر ساخته شده است.
3کروناویروس (Coronavirus): خانوادهای از ویروسها که به خاطر وجود پروتئینهای شبیه تاج (کرونا) روی سطحشان به این نام خوانده میشوند. برخی انواع آن فقط سرماخوردگی معمولی ایجاد میکنند.
4ویروس تنفسی سینسیشیال (Respiratory Syncytial Virus - RSV): ویروسی شایع که در کودکان خردسال میتواند باعث عفونت شدید دستگاه تنفسی تحتانی شود.
5آدنوویروس (Adenovirus): گروهی از ویروسها که میتوانند باعث عفونت در دستگاه تنفس، چشم و دستگاه گوارش شوند.
6هیستامین (Histamine): یک مادهٔ شیمیایی که توسط سلولهای سیستم ایمنی در پاسخ به آلرژن یا عفونت آزاد میشود و باعث ایجاد علائمی مانند التهاب، خارش و آبریزش میشود.
7سیستم ایمنی (Immune System): شبکهای پیچیده از سلولها، بافتها و اندامها که با همکاری هم از بدن در برابر عوامل بیماریزا دفاع میکنند.
