ویروس: ساکن مرز زندگی
ویروس چیست؟ یک معرفی کوتاه
ویروسها بسیار کوچکتر از باکتریها و سلولهای بدن ما هستند. آنها به قدری ریزند که فقط با میکروسکوپهای بسیار قوی دیده میشوند. در واقع، ویروسها از سلول ساخته نشدهاند. اگر یک سلول را مانند یک کارخانه کامل با بخشهای مختلف در نظر بگیریم، ویروس بیشتر شبیه یک برنامه یا دستورالعمل مخرب است که در یک بستهبندی کوچک (کپسید2) قرار دارد.
ساختار اصلی اکثر ویروسها از دو بخش تشکیل شده است:
| بخش | وظیفه | مثال ملموس |
|---|---|---|
| ماده ژنتیکی (DNA یا RNA) | حاوی دستورالعملهای ساختن ویروسهای جدید است. مثل نقشه ساختمان. | CD یک بازی که حاوی تمام کدها و اطلاعات بازی است. |
| پروتئین پوششی (کپسید) | از ماده ژنتیکی محافظت میکند و به ویروس کمک میکند تا به سلول میزبان متصل شود. | جعبه محکم و دردار CD که از آن محافظت میکند. |
ویژگیهای موجودات زنده: ویروس کدامها را دارد؟
دانشمندان برای اینکه بفهمند یک چیز زنده است یا نه، فهرستی از ویژگیهای مشترک موجودات زنده تهیه کردهاند. بیایید ویروس را با این معیارها بسنجیم:
| ویژگی موجود زنده | آیا ویروس دارد؟ | توضیح |
|---|---|---|
| ساخته شدن از سلول | خیر | ویروس از مولکولهای پروتئین و اسید نوکلئیک ساخته شده، اما خودش سلول نیست. |
| تکثیر (تولید مثل) | بله، ولی... | ویروس تنها درون سلول یک موجود زنده دیگر (میزبان) میتواند تکثیر شود. خودش به تنهایی نمیتواند. |
| واکنش به محرکها | خیر | ویروس خارج از سلول، مانند یک شیء بیجان است و به نور، دما یا صدا واکنش فعال نشان نمیدهد. |
| متابولیسم (سوخت و ساز) | خیر | ویروس غذایی نمیخورد، انرژی تولید نمیکند و مواد زائد دفع نمیکند. سلول میزبان همه کارها را انجام میدهد. |
| رشد و توسعه | خیر | ویروس بزرگ نمیشود یا مراحل رشدی را طی نمیکند. فقط در تعداد افزایش مییابد (تکثیر). |
همان طور که در جدول بالا دیدید، ویروس فقط در یک مورد، آن هم با یک شرط بزرگ، شبیه موجودات زنده است: توانایی تکثیر. اما این تکثیر کاملاً وابسته به سلول میزبان است.
چرخه زندگی ویروس: چگونه یک ویروس "فعال" میشود؟
این چرخه، دقیقاً همان نقطهای است که ویروس از حالت غیرفعال و بیجان خارج شده و مانند یک موجود زنده عمل میکند. این چرخه معمولاً چند مرحله اصلی دارد:
مراحل این چرخه را میتوان در یک فرمول ساده خلاصه کرد:
بدون سلول زنده در سمت چپ این رابطه، هیچ اتفاقی نمیافتد. ویروس مانند یک ربات خاموش باقی میماند.
ویروس در مقابل باکتری: یک مقایسه سر راست
خیلی از دانشآموزان ویروس و باکتری را یکی میدانند، در حالی که تفاوت آنها مثل تفاوت یک انسان و یک سنگ است! باکتری یک موجود زنده تکسلولی مستقل است.
| ویژگی | ویروس | باکتری |
|---|---|---|
| ساختار سلولی | فاقد سلول | دارای یک سلول کامل |
| تکثیر | فقط درون سلول میزبان | به طور مستقل (تقسیم دوتایی) |
| سوخت و ساز | ندارد | دارد (غذا میخورد، تنفس میکند) |
| درمان | معمولاً واکسن و تقویت سیستم ایمنی | آنتیبیوتیک |
| اندازه | خیلی کوچک (20-300 نانومتر) | بزرگتر (1-5 میکرومتر) |
پس به یاد داشته باشید: آنتیبیوتیکها روی ویروسها اثر ندارند، چون آنتیبیوتیکها فرآیندهای حیاتی در یک سلول زنده (مثل باکتری) را هدف میگیرند و ویروس سلول و آن فرآیندها را ندارد!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1میزبان (Host): موجود زندهای (مانند انسان، حیوان، گیاه یا حتی باکتری) که ویروس برای تکثیر به آن وابسته است و وارد سلولهای آن میشود.
2کپسید (Capsid): پوشش پروتئینی که ماده ژنتیکی ویروس را احاطه کرده و از آن محافظت میکند. شکل این پوشش در انواع ویروسها متفاوت است.
3باکتریوفاژ (Bacteriophage): ویروسی که به طور خاص به باکتریها حمله میکند و آنها را از بین میبرد. "فاژ" به معنای خوردن است.
