کوچکترین گروه جانداران: مفهوم گونه
گونه چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
در علم ردهبندی موجودات زنده (تاکسونومی[2])، موجودات زنده از بزرگترین گروه (مانند جانوران یا گیاهان) تا کوچکترین گروه مرتب میشوند. گونه آخرین و دقیقترین سطح این ردهبندی است .
یک گونه معمولاً این دو شرط اصلی را دارد:
| ویژگی | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| توانایی تولیدمثل | اعضای یک گونه میتوانند با یکدیگر جفتگیری کنند و فرزند بارور به دنیا بیاورند. | همه نژادهای سگ (از جمله ژرمن شپرد و دوبرمن) متعلق به یک گونه هستند و میتوانند با هم فرزند بارور داشته باشند. |
| تشابه ژنتیکی و ظاهری | اعضای یک گونه از نظر ژنها و بسیاری از ویژگیهای ظاهری و رفتاری به هم شباهت اساسی دارند. | همه گربههای خانگی، با وجود تفاوت در رنگ مو، اساساً الگوی بدنی و رفتارهای غریزی مشترکی دارند. |
| جدایی تولیدمثلی | معمولاً اعضای یک گونه با اعضای گونههای دیگر نمیتوانند تولیدمثل کنند یا فرزندان حاصل بارور نیستند. | اسب و الاغ میتوانند جفتگیری کنند، اما فرزند آنها (قاطر) نازا و بارور نیست. پس اسب و الاغ دو گونه مجزا هستند. |
جایگاه گونه در دستهبندی بزرگتر جانداران
گونه تنها یک بخش از یک سلسلهمراتب بزرگتر است. برای درک بهتر، فرض کنید میخواهید آدرس دقیق یک موجود زنده را بنویسید. این آدرس به صورت زیر است:
مثال: آدرس علمی گربه خانگی به این ترتیب است: جانوران (فرمانرو)، طنابداران (شاخه)، پستانداران (رده)، گوشتخواران (راسته)، گربهسانان (خانواده)، Felis (سرده)، Felis catus (گونه). همانطور که میبینید، گونه آخرین و خاصترین بخش این آدرس است.
نمونههایی از گونهها در جهان میکروبها و جانوران
گونه فقط مربوط به جانوران بزرگ نیست. حتی کوچکترین موجودات زنده، مانند باکتریها و آغازیان[4] نیز در قالب گونه تعریف میشوند. برای نمونه، باکتری مایکوپلاسما ژنیتالیوم به عنوان یکی از کوچکترین موجودات زندهای شناخته میشود که میتواند به طور مستقل رشد و تولیدمثل کند .
در دنیای آغازیان، موجودات تکسلولی مانند آمیب نیز گونههای مختلفی دارند. به عنوان مثال، انتاموبا هیستولیتیکا[5] یک گونه بیماریزا است که در چرخه زندگی خود هم به صورت فعال (تروفوزوئیت[6]) و هم به صورت کیست[7] مقاوم دیده میشود . تولیدمثل در بسیاری از این موجودات تکسلولی به روش تقسیم دوتایی[8] است، یعنی یک سلوال به دو سلول کاملاً یکسان و مشابه تقسیم میشود .
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. شباهت ظاهری همیشه معیار کافی نیست. مثلاً گرگ و سگ خانگی ظاهر نسبتاً متفاوتی دارند، اما از آنجایی که میتوانند با هم جفتگیری کرده و فرزندان بارور (مانند سگهای دورگه) تولید کنند، در واقع به یک گونه تعلق دارند. در مقابل، قورباغه درختی و قورباغه مردابی ممکن است از دور شبیه به نظر برسند، اما اغلب گونههای کاملاً مجزایی هستند که نمیتوانند با هم تولیدمثل کنند .
خیر. تمام نژادهای سگ، از چیهواهوا تا داگ آلمانی، فقط یک گونه محسوب میشوند (Canis lupus familiaris). تفاوتهای ظاهری بزرگ بین آنها ناشی از انتخابگری[9] انسان در طول تاریخ است، اما از نظر زیستی همه آنها میتوانند با هم جفتگیری و فرزندان بارور داشته باشند.
ویروسها معمولاً در مرز بین موجود زنده و غیرزنده قرار میگیرند، زیرا برای تولیدمثل به سلول میزبان نیاز دارند و به تنهایی قادر به انجام فعالیتهای زیستی نیستند . با این حال، دانشمندان برای مطالعه و دستهبندی آنها نیز از سیستمهای ردهبندی مشابهی استفاده میکنند و میتوان از "گونههای ویروسی" صحبت کرد، هر چند که معیارهای تعریف گونه در آنها متفاوت است.
پاورقی
۱. گونه (Species): کوچکترین واحد طبقهبندی در زیستشناسی که شامل مجموعهای از افراد مشابه میشود که میتوانند با هم آمیزش کرده و فرزندان بارور تولید کنند.
۲. تاکسونومی (Taxonomy): علم طبقهبندی موجودات زنده.
۳. سرده یا جنس (Genus): سطحی در طبقهبندی موجودات که بالاتر از گونه قرار دارد و شامل چندین گونه نزدیک به هم میشود. (مثلاً سرده Felis شامل چندین گونه گربهسان کوچک است).
۴. آغازیان (Protozoa): گروهی از موجودات تکسلولی یوکاریوت که به طور مستقل زندگی میکنند .
۵. انتاموبا هیستولیتیکا (Entamoeba histolytica): یک گونه آغازی بیماریزا که باعث عفونت روده میشود .
۶. تروفوزوئیت (Trophozoite): مرحله فعال، تغذیهکننده و تکثیرشونده در چرخه زندگی برخی آغازیان .
۷. کیست (Cyst): مرحله مقاوم و غیرفعال در چرخه زندگی برخی میکروارگانیسمها که برای بقا در شرایط نامساعد تشکیل میشود .
۸. تقسیم دوتایی (Binary Fission): روشی از تولیدمثل غیرجنسی که در آن یک سلول به دو سلول دختری کاملاً یکسان تقسیم میشود .
۹. انتخابگری (Selective Breeding): فرآیندی که در آن انسانها به طور عمدی موجودات زنده با صفات دلخواه را برای تولیدمثل انتخاب میکنند تا آن صفات در نسلهای بعدی تقویت شود.
