شاخه در زیستشناسی: کلید طبقهبندی جانداران
سلسلهمراتب طبقهبندی: از کلان تا خرد
برای منظم کردن میلیونها گونهٔ جاندار، دانشمندان آنها را در گروههایی تودرتو قرار میدهند. این سیستم مانند مرتب کردن کتابها در یک کتابخانهٔ بسیار بزرگ است. ابتدا کتابها را در قفسههای بزرگ (سلسله) میگذاریم، سپس در قفسههای کوچکتر (شاخه) و به همین ترتیب تا به یک کتاب خاص (گونه) برسیم.
| ردیف | ردهبندی | محدوده و مثال | نماد تشبیه |
|---|---|---|---|
| 1 | سلسله (Kingdom) | گستردهترین گروه. مثل سلسلهٔ گیاهان یا جانوران. | قاره |
| 2 | شاخه (Phylum) | گروه بزرگی در یک سلسله با طرح بدنی مشترک. مثل شاخهٔ طنابداران در جانوران. | کشور |
| 3 | رده (Class) | گروهی در یک شاخه. مثل ردهٔ پستانداران در طنابداران. | استان |
| ... | راسته، تیره، سرده | گروههای کوچک و کوچکتر | شهر، محله، خیابان |
| 7 | گونه (Species) | کوچکترین و دقیقترین گروه. مثل گونهٔ سگ خانگی. | شمارهٔ پلاک خانه |
همانطور که در جدول دیدهاید، شاخه دقیقاً بعد از سلسله قرار میگیرد و جانداران یک سلسله را بر اساس مهمترین ویژگیهای طرح بدن تقسیمبندی میکند. برای مثال، در سلسلهٔ جانوران، داشتن یا نداشتن ستون فقرات، معیار اصلی تفکیک شاخههاست.
شاخههای معروف در سلسلهٔ جانوران و گیاهان
بیایید نگاهی به برخی شاخههای مهم بیندازیم. این شاخهها خانهٔ جانداران بسیار آشنا و همینطور بعضی عجیب هستند!
| سلسله | نام شاخه | ویژگی کلیدی | مثالهای آشنا |
|---|---|---|---|
| جانوران | طنابداران۳ (Chordata) | در مرحلهای از زندگی دارای طناب پشتی هستند. بسیاری ستون فقرات دارند. | انسان، گربه، پرندگان، ماهی قزلآلا |
| جانوران | بندپایان۴ (Arthropoda) | بدن بندبند، اسکلت خارجی سخت | حشرات (پروانه، مورچه)، خرچنگ، عنکبوت |
| جانوران | نرمتنان (Mollusca) | بدن نرم، اغلب دارای صدف | صدف حلزون، هشتپا، ماهی مرکب |
| گیاهان | گیاهان دانهدار (Spermatophyta) | تولید دانه برای تکثیر | درخت سیب، گندم، کاج |
| گیاهان | سرخسها (Pteridophyta) | فاقد گل و دانه، با هاگ تکثیر میکنند | سرخس معمولی |
کاربرد طبقهبندی شاخهای: از باغ وحش تا حفظ محیط زیست
این طبقهبندی فقط یک فعالیت علمی خشک نیست. وقتی به باغ وحش میروید، حیوانات اغلب بر اساس رده و شاخه گروهبندی و نگهداری میشوند. پستانداران (یک رده) با هم در بخشی هستند و خزندگان (ردهای دیگر) در بخشی دیگر. این به مدیران باغ وحش کمک میکند نیازهای مشابه هر گروه (مثل دمای محیط، نوع غذا) را بهتر فراهم کنند.
مثال دیگر: یک محیطبان میخواهد از تنوع حشرات یک جنگل محافظت کند. او میداند که حشرات متعلق به شاخهٔ بندپایان هستند. این دانش به او کمک میکند تا بفهمد این موجودات اسکلت خارجی دارند و برای رشد باید پوست بیندازند. پس اگر آفتکش خاصی باعث اختلال در پوستاندازی شود، کل جمعیت حشرات آن منطقه در خطر خواهند بود.
در کتابهای درسی و دائرهالمعارفها نیز، اطلاعات معمولاً بر اساس این سلسلهمراتب ارائه میشود. این باعث میشود یافتن اطلاعات و مقایسهٔ جانداران با هم بسیار سادهتر شود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. همانطور که در سلسلهمراتب دیدیم، شاخه سطحی بالاتر از رده است. همهٔ پستانداران (رده) در شاخهٔ طنابداران قرار میگیرند، اما شاخهٔ طنابداران علاوه بر پستانداران، شامل ردههای دیگر مانند پرندگان، خزندگان و ماهیها نیز میشود.
بله. در سلسلههای دیگر مانند قارچها، آغازیان و باکتریها نیز طبقهبندی تا سطح شاخه و رده انجام میشود. اما معیارهای تفکیک در آن سلسلهها متفاوت است. مثلاً در باکتریها، شکل سلول (میلهای، کروی، مارپیچی) و نوع رنگپذیری در آزمایشگاه میتواند مبنای تقسیمبندی شاخهها باشد.
از آنجا که دانشمندان در سراسر جهان باید یک زبان مشترک برای اشاره به این گروهها داشته باشند، از نامهای لاتین یا یونانی استاندارد شده استفاده میکنند. این کار از اشتباه جلوگیری میکند. مثلاً نام Arthropoda (بندپایان) از دو بخش یونانی به معنای «مفصل» و «پا» تشکیل شده که دقیقاً ویژگی این جانداران را توصیف میکند.
پاورقی
۱شاخه (Phylum): در طبقهبندی جانداران، ردهبندیی است که پایینتر از سلسله و بالاتر از رده قرار میگیرد. معادل انگلیسی آن در جانوران معمولاً Phylum و در گیاهان Division است.
۲طبقهبندی علمی (Scientific Classification/Taxonomy): علمی که به توصیف، نامگذاری و دستهبندی موجودات زنده میپردازد.
۳طنابداران (Chordata): شاخهای از جانوران که در مرحلهای از زندگی خود دارای یک نوار غضروفی به نام طناب پشتی در پشت بدن هستند. مهرهداران زیرمجموعهٔ این شاخه هستند.
۴بندپایان (Arthropoda): بزرگترین شاخه در سلسلهٔ جانوران که شامل موجوداتی با اسکلت خارجی سخت و بدن و پاهای بندبند میشود. حشرات، عنکبوتیان و سختپوستان در این شاخه قرار دارند.
