بیمهرگان: دنیای شگفتانگیز جانداران بدون ستون فقرات
بیمهره یعنی چه؟ ویژگیهای مشترک
همهٔ جانوران را میتوان به دو دستهٔ بزرگ تقسیم کرد: مهرهداران و بیمهرگان. تفاوت اصلی در داشتن یا نداشتن ستون فقرات و اسکلت داخلی استخوانی است. بیمهرگان این ستون را ندارند. اما این به معنای نرم و شل بودن همهٔ آنها نیست! بسیاری از بیمهرگان اسکلت خارجی4 محکمی دارند، مثل لاک سنگین حلزون یا پوستهٔ سخت خرچنگ. بدن برخی دیگر، مانند عروس دریایی، واقعاً نرم و ژلهای است.
با وجود تنوع بسیار زیاد، چند ویژگی بین بیشتر بیمهرگان مشترک است: اندازهٔ کوچکتر نسبت به مهرهداران، تولید مثل سریع و تعداد فرزندان زیاد، و نقش بسیار مهم در زنجیرهٔ غذایی به عنوان خوراک برای دیگر جانوران یا تجزیهکنندهٔ مواد مرده.
طبقهبندی بیمهرگان: از حشرات تا ستارههای دریایی
بیمهرگان گروههای بسیار متنوعی دارند. برای درک بهتر، آنها را در چند دستهٔ اصلی قرار میدهیم. این جدول به شما یک دید کلی میدهد:
| نام گروه | ویژگیهای کلیدی | مثالهای آشنا | تعداد گونهی تقریبی |
|---|---|---|---|
| بندپایان2 | بدن بندبند، اسکلت خارجی سخت از جنس کیتین5، پاهای مفصلدار | پروانه، مورچه، خرچنگ، عنکبوت، هزارپا | بیش از ۱ میلیون |
| نرمتنان3 | بدن نرم و عضلانی، اغلب دارای صدف (لاک) آهکی | حلزون باغچه، صدف خوراکی، ماهی مرکب، هشتپا | حدود ۸۵۰۰۰ |
| خارپوستان6 | بدن دارای تقارن شعاعی، پوست خاردار، زندگی در دریا | ستارهٔ دریایی، خیار دریایی، توتیای دریایی | حدود ۷۰۰۰ |
| کرمها (انواع مختلف) | بدن دراز و نرم، بدون پا. شامل کرمهای حلقوی، لولهای و پهن | کرم خاکی، زالو، کرم کدو | دهها هزار |
| اسفنجها7 | سادهترین جانوران، بدن پر از سوراخ و فاقد اندام واقعی، ثابت زندگی میکنند | اسفنج دریایی (که برای شستشو استفاده میشد) | حدود ۸۵۰۰ |
بیمهرگان در خدمت انسان و طبیعت
شاید تعجب کنید که بیمهرگان چقدر در زندگی ما نقش دارند. بدون فعالیت مخفیانهٔ آنها، زندگی روی زمین به شدت دچار مشکل میشد. چند مثال ملموس:
زنبور عسل و گردهافشانی: وقتی یک زنبور روی گل مینشیند، گردهها را از گلی به گل دیگر منتقل میکند. این کار باعث تشکیل میوه میشود. بسیاری از محصولات کشاورزی مثل سیب، گیلاس و بادام وابسته به گردهافشانی حشرات هستند. میتوان گفت حدود $\frac{1}{3}$ غذای ما به طور مستقیم یا غیرمستقیم به گردهافشانی حشرات وابسته است.
کرم خاکی و خاک حاصلخیز: کرمهای خاکی با حفر تونل در خاک، به نفوذ آب و هوا کمک میکنند. آنها برگهای مرده را میخورند و مواد مغذی آن را به صورت کود طبیعی به خاک برمیگردانند. خاک باغچه یا مزرعه بدون این کرمها به تدریج فقیر و سفت میشود.
تولید ابریشم و عسل: کرم ابریشم (که در واقع لارو یک پروانه است) پیلهای از جنس ابریشم تولید میکند که از آن پارچههای ارزشمند دوخته میشود. زنبور عسل نیز با جمعآوری شهد گلها، عسل تولید میکند که یک مادهٔ غذایی مفید است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. اگرچه بیشتر آنها کوچکند، اما استثناهای بزرگی هم وجود دارد. مثلاً ماهی مرکب غولپیکر که یک نرمتن است، میتواند به طول بیش از 13 متر برسد! یا برخی کرمهای پهن دریایی به درازای چندین متر میرسند.
پاسخ: این یک اشتباه رایج است. عنکبوت حشره نیست. حشرات 6 پا دارند و بدنشان سه بخش (سر، سینه، شکم) دارد. اما عنکبوتها 8 پا دارند و بدنشان دو بخشی است. هر دو از گروه بزرگ بندپایان هستند اما در زیرگروههای متفاوت. مارها مهرهدار هستند (ستون فقرات دارند) اما کرمها بیمهرهاند. پس مار هرگز کرم نیست!
پاسخ: چون آنها پایه و اساس بسیاری از زنجیرههای غذایی هستند. اگر جمعیت زنبورها به خاطر استفادهٔ بیرویه از سموم کاهش یابد، تولید بسیاری از میوهها و سبزیجات با مشکل مواجه میشود. اگر کرمهای خاکی نباشند، کیفیت خاک افت میکند. از بین رفتن هر گونه از بیمهرگان میتواند تعادل یک اکوسیستم را بر هم بزند.
پاورقی
1 بیمهرگان (Invertebrates): جانورانی که ستون مهره و اسکلت داخلی استخوانی ندارند.
2 بندپایان (Arthropods): بزرگترین شاخه از بیمهرگان با اسکلت خارجی و پاهای بندبند.
3 نرمتنان (Mollusks): گروهی از بیمهرگان با بدن نرم که اغلب دارای صدف (لاک) هستند.
4 اسکلت خارجی (Exoskeleton): اسکلتی سخت که در خارج از بدن قرار دارد و از آن محافظت میکند.
5 کیتین (Chitin): مادهای سخت و محکم که اسکلت خارجی بندپایان از آن ساخته شده است.
6 خارپوستان (Echinoderms): گروهی از بیمهرگان دریایی با پوست خاردار و تقارن شعاعی.
7 اسفنجها (Sponges): سادهترین و ابتداییترین جانوران چندسلولی که به صورت ثابت زندگی میکنند.
