میل قبله: زاویه انحراف قبله نسبت به جنوب جغرافیایی
قبله و جنوب جغرافیایی: دو جهت کلیدی
برای درک موضوع، ابتدا باید دو مفهوم اصلی را از هم جدا کنیم: جنوب جغرافیایی[1] و جهت قبله.
جنوب جغرافیایی یک جهت ثابت و جهانی است. این جهت به سمت قطب جنوب کره زمین اشاره میکند. در نیمکره شمالی که کشور ما ایران قرار دارد، میتوان در یک روز آفتابی و در زمان ظهر شرعی (همان زمانی که اذان ظهر گفته میشود)، جهت جنوب را به دقت پیدا کرد. در این لحظه خورشید در بالاترین نقطه آسمان قرار دارد و سایه اجسام عمودی به کوتاهترین اندازه خود میرسد و دقیقاً به سمت شمال میافتد؛ در نتیجه جهت مقابل سایه، جنوب جغرافیایی است.
جهت قبله اما، مسیر مستقیمی است که مکان ما را به شهر مکه و خانه کعبه وصل میکند. از آنجا که مکه در جنوب غربی ایران قرار دارد، این مسیر با جهت جنوب یک زاویه میسازد. به این زاویه، "زاویه انحراف قبله" یا "میل قبله" میگویند.
پس رابطه ساده است: اگر رو به جنوب جغرافیایی بایستیم، برای رو کردن به قبله، باید به اندازه زاویه انحراف قبله شهرمان به سمت غرب بچرخیم (چون مکه در جنوب غرب ماست).
مثال برای تهران: اگر دقیقاً رو به جنوب ایستادهاید، با چرخش 38 درجه به سمت راست (غرب)، در جهت قبله قرار خواهید گرفت.
علت تفاوت زاویه قبله در شهرهای مختلف
شاید برایتان سوال باشد که چرا زاویه انحراف قبله برای تهران 38 درجه است، اما برای مثلاً تبریز تنها 20 درجه؟ پاسخ این سوال به موقعیت جغرافیایی هر شهر برمیگردد.
اگر دو شهر را روی یک کره جغرافیایی در نظر بگیرید و هر دو را با خط مستقیم به مکه وصل کنید، خواهید دید که این دو خط با محور شمال-جنوب، زوایای متفاوتی میسازند. این تفاوت به دلیل عرض جغرافیایی (فاصله از استوا) و طول جغرافیایی (فاصله از نصفالنهار مبدأ) شهرهاست. هرچه شهرى به سمت شرق ایران (مثل مشهد) یا جنوب شرقى (مثل زاهدان) برويم، چون به مکه نزديكتر نيستيم بلكه از نظر زاويه دورتر مىشويم، اين زاويه تغییر مىکند.
به بیان سادهتر، همانطور که برای رسم یک خط مستقیم بین دو نقطه روی کاغذ، زاویه آن خط نسبت به لبه کاغذ برای نقاط شروع مختلف، متفاوت است، برای مسیر شهرهای مختلف به مکه نیز این زاویه تغییر میکند.
| نام شهر | زاویه انحراف قبله (درجه) | توضیح عملی |
|---|---|---|
| تهران | 38 | پس از یافتن جنوب، 38 درجه به سمت غرب بچرخید. |
| مشهد | 55 | پس از یافتن جنوب، 55 درجه به سمت غرب بچرخید. |
| تبریز | 20 | پس از یافتن جنوب، 20 درجه به سمت غرب بچرخید. |
| شیراز | 57 | پس از یافتن جنوب، 57 درجه به سمت غرب بچرخید. |
| اهواز | 41 | پس از یافتن جنوب، 41 درجه به سمت غرب بچرخید. |
یک آزمایش علمی ساده: پیدا کردن قبله با خورشید
حالا که با مفهوم زاویه انحراف آشنا شدیم، بیایید با یک روش عملی و دقیق که برپایه علم نجوم است، جهت قبله را خودمان پیدا کنیم. این روش برای روزهای خاصی از سال (۷ خرداد و ۲۳ تیر) کاربرد دارد و بسیار جالب است.
در این دو روز، خورشید در آسمان مکه دقیقاً در بالای سر و عمود بر خانه کعبه قرار میگیرد. این پدیده نجومی یک فرصت استثنایی ایجاد میکند. از آنجا که خورشید در آن لحظه خاص، درست در جهت قبله برای ساکنان مکه است، برای هر فرد در هر نقطه از زمین که بتواند خورشید را ببیند، جهت قرارگیری خورشید در ساعت ظهر مکه، همان جهت قبله است.
روش کار گام به گام:
- زمان را تنظیم کنید: ظهر شرعی در شهر مکه، مطابق با ساعت رسمی ایران، حدود ساعت ۱۳:۴۸ است.
- یک شاخص درست کنید: یک شیء عمودی و صاف مانند یک چوب، میله یا حتی لبه یک دیوار را در فضای باز و در معرض آفتاب قرار دهید.
- سایه را علامت بزنید: در دقیقه ۴۸ از ساعت ۱۳، نوک سایه شاخص را روی زمین با یک سنگ یا گچ علامتگذاری کنید.
- جهت را پیدا کنید: خطی که از پایه شاخص شما به این نقطه میرود، دقیقاً جهت جنوب غربی و در نتیجه جهت قبله را نشان میدهد. میتوانید این خط را روی زمین ادامه دهید و برای همیشه در حیاط یا بالکن خود علامت قبله داشته باشید.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. معمولاً قطبنماهای ساده (از جمله در تلفن همراه) جهت شمال مغناطیسی را نشان میدهند، نه شمال جغرافیایی (حقیقی) را. شمال مغناطیسی با شمال جغرافیایی اختلافی دارد که به آن انحراف مغناطیسی[2] میگویند و در مناطق مختلف زمین متفاوت است. از آنجا که ما جهت قبله را از جنوب جغرافیایی محاسبه میکنیم، استفاده مستقیم از قطبنمای معمولی بدون در نظر گرفتن این انحراف، میتواند خطای قابل توجهی ایجاد کند.
در این صورت، روش مبتنی بر خورشید در روزهای ۷ خرداد و ۲۳ تیر، دقیقترین روش بدون نیاز به محاسبه است. روش دیگر، استفاده از سایه در ظهر شرعی شهر خودتان است: در هنگام اذان ظهر، سایه یک شاخص عمودی، جهت شمال را نشان میدهد. اگر پشت به آن سایه (یعنی رو به جنوب) بایستید، میدانید که قبله در سمت راست شما (غرب) قرار دارد. گرچه زاویه دقیق را نمیدانید، اما جهت کلی را پیدا کردهاید که برای مواقع ضروری کافی است.
همانطور که گفتیم، این زاویه به موقعیت جغرافیایی شهر بستگی دارد. شهرهایی مانند چابهار که در منتهیالیه جنوب شرقی ایران قرار دارند، از نظر مسیر به مکه، زاویه بازتری با جنوب جغرافیایی میسازند. در واقع در این شهرها، جهت قبله بیشتر به سمت غرب متمایل است تا جنوب. برای چابهار، پس از پیدا کردن جنوب، باید حدود ۸۳ درجه به سمت غرب چرخید که این مسیر تقریباً نزدیک به جهت غرب محض میشود.
پاورقی
[1]جنوب جغرافیایی (True South): جهت به سمت قطب جنوب کره زمین، در مقابل شمال جغرافیایی. این جهت ثابت است و با کمک ستارگان و خورشید قابل تشخیص است.
[2]انحراف مغناطیسی (Magnetic Declination): زاویه بین شمال مغناطیسی (جهتی که عقربه قطبنما نشان میدهد) و شمال جغرافیایی حقیقی. این زاویه در مکانها و زمانهای مختلف متفاوت است.
