صورت فلکی دب اکبر: قطبنمای آسمان شب
شناسایی دب اکبر در آسمان: به دنبال ملاقه بزرگ بگرد!
اولین قدم برای استفاده از دب اکبر، پیدا کردن آن در آسمان است. خوشبختانه، شکل این صورت فلکی بسیار شبیه به یک ملاقه یا گاری است که تشخیص آن را آسان میکند. این صورت فلکی در نیمکرهی شمالی زمین دیده میشود و تقریباً در تمام طول سال قابل مشاهده است، اما موقعیت آن در آسمان بسته به فصل و ساعت شب، تغییر میکند.
برای شروع، در یک شب صاف و در جایی به دور از نور شهرها به آسمان نگاه کنید. به دنبال هفت ستارهی نسبتاً پرنور بگردید که شکلی شبیه به ملاقه میسازند: چهار ستاره یک ذوزنقه (کاسهی ملاقه) و سه ستاره یک دستهی خمیده تشکیل میدهند. این هفت ستاره، بخشی از صورت فلکی بزرگتر دب اکبر هستند.
| نام رایج | نقش در شکل | کاربرد در جهتیابی |
|---|---|---|
| دبه و مراق2 | دو ستاره جلوی کاسه (دور از دسته) | این دو، ستارههای راهنما نام دارند. با ادامهی خط واصل آنها به ستارهی قطبی میرسیم. |
| میزار و عناق3 | دو ستاره انتهای کاسه (نزدیک به دسته) | برای تأیید یافتن ستاره قطبی و تخمین فاصلهی زاویهای استفاده میشوند. |
| ستارههای دسته | علی، قائد و جون (سه ستاره) | حرکت آنها در آسمان میتواند برای تخمین زمان تقریبی شب مفید باشد. |
یافتن شمال حقیقی با کمک ستارههای راهنما
مهمترین کاربرد دب اکبر، یافتن ستارهی قطبی4 و در نتیجه جهت شمال حقیقی است. ستاره قطبی تقریباً در راستای محور چرخش زمین قرار دارد و به نظر میرسد که دیگر ستارهها به دور آن میچرخند. این ستاره همیشه در نقطهای ثابت در آسمان شمالی قرار دارد.
۱. ستارههای دبه و مراق (دو ستاره جلوی کاسهی ملاقه) را پیدا کنید.
۲. فاصلهی زاویهای بین این دو ستاره را (حدود 5 درجه) در نظر بگیرید.
۳. خط واصل این دو را به سمت بیرون از کاسهی ملاقه امتداد دهید.
۴. به اندازهی حدود 5 برابرِ همین فاصله (یعنی حدود 25 درجه) ادامه دهید. به یک ستارهی نسبتاً پرنور و منفرد میرسید: ستاره قطبی.
۵. ستاره قطبی، آخرین ستیره در دستهی صورت فلکی دب اصغر5 (خرس کوچک) است. حالا شما رو به شمال ایستادهاید.
مثال: فرض کنید در یک اردوی شبانهی مدرسه گم شدهاید. اگر تلفن همراهتان آنتن نداشته باشد، پیدا کردن جهت شمال اولین قدم برای جهتیابی و احتملاً یافتن جاده است. با یافتن دب اکبر و سپس ستاره قطبی، میتوانید مسیر درست را تشخیص دهید.
تخمین زمان با چرخش عقربههای آسمانی
همانطور که خورشید در طول روز جابهجا میشود، صورتهای فلکی نیز در طول شب به آرامی به دور ستاره قطبی میچرخند. میتوان از این حرکت مانند یک ساعت آسمانی بزرگ استفاده کرد. دب اکبر مانند یک عقربهی ساعت بزرگ در آسمان عمل میکند.
یک روش ساده: موقعیت دستهی ملاقه (سه ستاره) را نسبت به ستاره قطبی در نظر بگیرید. اگر این دسته در پایین و سمت راست ستاره قطبی باشد (مثلاً ساعت ۶ شب)، و چند ساعت بعد در بالا و سمت چپ آن باشد (مثلاً ساعت ۱۲ شب)، میتوانید تقریباً بفهمید چقدر زمان گذشته است. برای دقت بیشتر، میتوان از موقعیت دقیق ستارههای راهنما و فرمولهای سادهای استفاده کرد.
فرمول تخمین زمان تقریبی (بر حسب ساعت) از روی زاویهی دب اکبر نسبت به ستاره قطبی به صورت زیر است:
در این فرمول، زاویه عقربه بر حسب درجه، از خط فرضی ستارههای راهنما به ستاره قطبی اندازهگیری میشود. عدد 15 به این دلیل است که آسمان در هر ساعت 15 درجه میچرخد.
آزمایش عملی: بازی جهتیابی در حیاط مدرسه
حالا بیایید این مطالب را در یک فعالیت عملی ساده تمرین کنیم. شما به ابزار خاصی نیاز ندارید، فقط چشمان تیزبین و کمی تمرین.
مرحله اول: شبیهسازی
در روز، روی زمین با گچ یا سنگ، شکل هفت ستارهی دب اکبر را به اندازهی بزرگ رسم کنید. یک نقطهی دیگر را در فاصلهی مناسب به عنوان ستاره قطبی علامت بزنید. حالا روی شکل بایستید و سعی کنید با نگاه به "ستارههای راهنمای" رسم شده، جهت ستاره قطبی و بنابراین شمال را پیدا کنید. این کار درک فضایی شما را تقویت میکند.
مرحله دوم: رصد واقعی
با کمک یک بزرگتر، در یک شب مناسب، به پشت بام یا حیاطی با دید باز بروید. سعی کنید ابتدا ملاقه را پیدا کنید. سپس روش یافتن ستاره قطبی را اجرا کنید. جهت شمال پیدا شده را با قطبنمای موبایل (در صورت وجود) مقایسه کنید. تفاوت احتمالی را یادداشت کنید. به یاد داشته باشید که قطبنما، شمال مغناطیسی را نشان میدهد که با شمال حقیقی (محل ستاره قطبی) کمی اختلاف دارد.
پرسشهای رایج و نکات مهم
خیر. این صورت فلکی مخصوص نیمکرهی شمالی است. هر چه به سمت قطب شمال نزدیکتر شویم، در ارتفاع بالاتری در آسمان و برای شبهای بیشتری در سال دیده میشود. ساکنان نیمکرهی جنوبی نمیتوانند آن را ببینند و از صورتهای فلکی دیگری مانند صلیب جنوبی برای جهتیابی استفاده میکنند.
کافی است بتوانید دو ستارهی راهنمای اصلی (دبه و مراق) را پیدا کنید. همین دو ستاره برای پیدا کردن ستاره قطبی و جهت شمال کافی هستند. شکل ملاقه فقط برای شناسایی اولیه و راحتی کار است.
ستاره قطبی به دلیل نزدیکی به محور چرخش زمین، تقریباً ثابت به نظر میرسد و دیگر ستارهها به دور آن میچرخند. این ویژگی آن را به یک نقطهی مرجع عالی تبدیل کرده است. البته این ستاره نیز به آرامی و در دورههای بسیار طولانی (هزاران سال) تغییر میکند و در آیندهی دور، ستارهی دیگری نقش "ستاره قطبی" را خواهد داشت.
پاورقی
1صورت فلکی دب اکبر (Ursa Major): به معنای "خرس بزرگ". گروهی از ستارگان که از دید ناظر زمینی در کنار هم الگویی شکل دادهاند.
2دبه (Dubhe) و مراق (Merak): نامهای سنتی دو ستاره در صورت فلکی دب اکبر که به عنوان "Pointers" یا نشانگرها شناخته میشوند.
3میزار (Mizar) و عناق (Alkaid): از دیگر ستارگان پرنور این صورت فلکی.
4ستاره قطبی (Polaris): ستارهای در صورت فلکی دب اصغر که در حال حاضر نزدیک به قطب شمال آسمانی قرار دارد.
5صورت فلکی دب اصغر (Ursa Minor): به معنای "خرس کوچک". ستاره قطبی در انتهای دستهی این صورت فلکی قرار دارد.
