سونامی: موج غولپیکر دریایی
سونامی چگونه متولد میشود؟ (علل ایجاد)
سونامی مانند یک غول خفته در اعماق اقیانوس است که برای بیدار شدن نیاز به یک اتفاق بزرگ دارد. این اتفاق، جابجایی ناگهانی آب است. اما چه چیزهایی میتوانند این آب را جابجا کنند؟
| علت ایجاد | توضیح | اهمیت |
|---|---|---|
| زلزله زیردریایی | وقتی صفحات زمینساخت در کف دریا به طور ناگهانی و عمدتاً به صورت عمودی جابجا میشوند (مخصوصاً در مناطق فرورانش[1])، آب روی خود را به سرعت بالا میبرند. |
شایعترین علت
حدود ۸۰ درصد سونامیها. |
| رانش زمین | لغزش حجم زیادی از خاک، سنگ یا یخ از ساحل به درون آب یا در زیر دریا. این کار آب را از جای خود میراند. | اغلب در کنار زلزله رخ میدهد. سونامی ناشی از آن محلی است و به مناطق دور نمیرسد. |
| فوران آتشفشانی | انفجار شدید یک آتشفشان در دریا یا نزدیک آن میتواند آب را منفجر کند یا با فروپاشی جزیره آتشفشانی، رانش زمین ایجاد کند. | نمونه معروف: فوران آتشفشان هونگا تونگا در سال 2022 که سونامی را در سراسر اقیانوس آرام ایجاد کرد. |
| برخورد شهابسنگ | برخورد یک جرم آسمانی بزرگ به اقیانوس میتواند انرژی عظیمی آزاد و آب را به شدت جابجا کند. | عامل بسیار نادر اما با پتانسیل ایجاد امواج غولآسا. |
تصور کنید در حال تکان دادن یک تشت پر از آب هستید. اگر تشت را به آرامی حرکت دهید، آب کمی موج برمیدارد. اما اگر به طور ناگهانی به تشت ضربه بزنید، آب به شدت جابجا شده و ممکن است از لبهها بیرون بپرد. زلزله کف دریا دقیقاً همان «ضربه ناگهانی» به تشت آب اقیانوس است.
سفر با سرعت جت از اعماق تا ساحل
سونامی پس از ایجاد، سفری شگفتانگیز و مخرب را آغاز میکند. ویژگیهای این سفر، آن را از امواج عادی متمایز میکند.
در آبهای عمیق: موج تازه متولد شده در اعماق اقیانوس، ارتفاع چندانی ندارد (شاید کمتر از یک متر) اما طول موج[2] آن بسیار زیاد (صدها کیلومتر) است. در این عمق، سونامی میتواند با سرعت باورنکردنی 500 تا 800 کیلومتر بر ساعت حرکت کند. این سرعت تقریباً برابر با سرعت یک هواپیمای مسافربری است! کشتیهای در حال تردد در میانه اقیانوس ممکن است اصلاً متوجه عبور این موج از زیر خود نشوند.
در آبهای کمعمق (نزدیک ساحل): با نزدیک شدن به ساحل، کف دریا بالا میآید. این بالا آمدن مانند یک ترمز طبیعی عمل میکند و از سرعت موج میکاهد. اما انرژی عظیم موج که قبلاً جمع شده، ناگهان مجبور میشود در حجم کمتری از آب متمرکز شود. در نتیجه، سرعت موج کم، ولی ارتفاع آن به شکل چشمگیری افزایش مییابد. این پدیده را «کاهش عمق[3]» مینامند. موجی که در اقیانوس تنها نیم متر ارتفاع داشت، ممکن است در ساحل به دیواری به ارتفاع یک ساختمان چندطبقه تبدیل شود.
نقشه جهان خطر: سونامی بیشتر کجا رخ میدهد؟
سونامی میتواند هر خط ساحلی در جهان را هدف قرار دهد، اما احتمال وقوع آن در همهجا یکسان نیست. حدود 78 درصد از سونامیها در اقیانوس آرام اتفاق میافتند. دلیل این تمرکز، وجود منطقهای به نام «حلقه آتش» اطراف این اقیانوس است.
حلقه آتش یک نوار خمیده دور اقیانوس آرام است که محل برخورد و فرورانش صفحات تکتونیکی زمین است. در این منطقه، فعالیتهای زمینشناسی مانند زلزله و آتشفشان بسیار شایع است. کشورهایی مانند ژاپن، اندونزی، شیلی و آلاسکا که در حاشیه این حلقه قرار دارند، بیشتر در معرض خطر سونامی هستند. برای مثال، حدود 20 درصد از سونامیهای ثبت شده، نزدیک سواحل ژاپن ایجاد شدهاند.
این موضوع شبیه به زندگی در نزدیکی یک جاده اصلی پرترافیک است. احتمال وقوع تصادف در آن جاده بسیار بیشتر از یک کوچه خلوت است. حلقه آتش، «جاده اصلی» فعالیتهای زمینشناسی و در نتیجه سونامیهاست.
درسهایی از تاریخ: وقتی زمین و دریا بیداد میکنند
تاریخ بشر، رویدادهای سونامی ویرانگری را به خاطر دارد که درسی بزرگ برای آمادگی امروز هستند.
| سال (میلادی) | مکان | علت اصلی | نکات کلیدی |
|---|---|---|---|
| 2004 | اقیانوس هند (سومترا) | زلزله بزرگی 9.1 | یکی از مرگبارترین بلایای طبیعی؛ حدود ۲۳۰٬۰۰۰ کشته در ۱۴ کشور. |
| 2011 | ژاپن (توهوکو) | زلزله بزرگی 9.0 | ایجاد فاجعه هستهای فوکوشیما؛ خسارتی حدود ۲۲۰ میلیارد دلار. |
| 2022 | تونگا (هونگا تونگا) | فوران آتشفشانی عظیم | نمونه مدرنی که نشان میدهد فقط زلزله باعث سونامی نمیشود. |
این رویدادها به وضوح نشان میدهند که سونامی یک تهدید واقعی و جهانی است. آنها اهمیت سیستمهای هشدار سریع و آمادگی جوامع ساحلی را بیش از پیش آشکار کردند. پس از فاجعه سال 2004، کشورها شبکههای نظارتی خود را در اقیانوس هند گسترش دادند.
زندگی در کنار ساحل: چگونه خود را نجات دهیم؟
آمادگی و آگاهی، کلید نجات در برابر سونامی است. این آمادگی دو بخش دارد: هشدارهای رسمی و هشدارهای طبیعی.
هشدارهای رسمی: در بسیاری از کشورها، مراکز تخصصی (مانند سرویس ملی اقیانوسی و جوی[4] در آمریکا) 24 ساعته زمینلرزهها را رصد میکنند. اگر زلزلهای قابلیت ایجاد سونامی را داشته باشد، هشدارهایی با سطوح مختلف صادر میشود:
- هشدار سونامی (Tsunami Warning): یعنی خطر! موج در راه است. باید فوراً به ارتفاعات یا مناطق دور از ساحل پناه برد.
- اطلاعیه سونامی (Tsunami Advisory): یعنی جریانهای خطرناک انتظار میرود. باید از آب، ساحل و رودخانهها دوری کرد.
- مراقبت سونامی (Tsunami Watch): یعنی امکان دارد سونامی ایجاد شود. باید آماده بود و اخبار را دنبال کرد.
هشدارهای طبیعی (مهمتر): همیشه وقت برای هشدار رسمی نیست، مخصوصاً اگر منشأ سونامی نزدیک باشد. باید این سه علامت طبیعی را جدی گرفت:
- لرزش شدید و طولانی زمین: اگر در ساحل هستید و زمین برای مدت طولانی (مثلاً بیش از 20 ثانیه) میلرزد، ممکن است زلزلهای در زیر دریا رخ داده باشد.
- عقبنشینی غیرعادی دریا: اگر آب دریا به سرعت و به مقدار زیادی از ساحل دور شد و کف دریا نمایان شد، این یک هشدار بزرگ است. آب در حال جمع شدن برای بازگشت به شکل یک موج عظیم است.
- صدای بلند و غرشآلود از سمت دریا: صدایی شبیه صدای یک قطار باری یا جت جنگلی.
اگر هر یک از این علائم را دیدید یا احساس کردید، به هیچ وجه منتظر تایید رسمی نمانید. بلافاصله و سریع منطقه ساحلی را ترک کنید و به ارتفاعات یا زمینهای دور از ساحل بروید.
پرسشهای مهم درباره سونامی
خیر. سونامی یک «قطار موجی» است، یعنی یک سری از چندین موج که میتواند برای ساعتها ادامه داشته باشد. نکته خطرناک این است که اولین موجی که به ساحل میرسد، لزوماً بزرگترین موج نیست. ممکن است موج سوم یا چهارم مرتفعتر و مخربتر باشد. به همین دلیل است که حتی پس از عبور اولین موج، نباید تا اعلام پایان خطر توسط مقامات، به مناطق ساحلی بازگشت.
خیر، این واژه گمراهکننده است و دانشمندان از آن استفاده نمیکنند. جزر و مد پدیدهای آرام و منظم است که به دلیل گرانش ماه و خورشید رخ میدهد. اما سونامی یک رویداد ناگهانی و خشونتبار است که ربطی به جزر و مد ندارد. استفاده از نام درست کمک میکند ماهیت فاجعهبار این پدیده بهتر درک شود.
سواحل جنوبی ایران در دریای عمان و خلیج فارس، اگرچه در منطقه پرخطری مانند «حلقه آتش» قرار ندارند، اما کاملاً در امان نیستند. در گذشته تاریخی، گزارشهایی از زمینلرزه و احتمالاً سونامی در منطقه سیراف وجود دارد. همچنین، زلزلههای بزرگ در مناطق دوردستی مانند اقیانوس هند میتوانند امواج ضعیفتری را به سواحل ایران برسانند. بنابراین آگاهی از این پدیده برای همه ساحلنشینان مفید است.
سونامی یک نیروی ویرانگر طبیعت است که از اعماق اقیانوس و بر اثر رویدادهای بزرگی مانند زلزله، فوران آتشفشان یا رانش زمین زاده میشود. این موج در سکوت و با سرعت بسیار زیاد اقیانوس را میپیماید و در نزدیکی ساحل، انرژی خود را به شکل دیواری مخرب از آب آزاد میکند. با اینکه بیشترین خطر در منطقه «حلقه آتش» متمرکز است، اما هیچ خط ساحلی در جهان کاملاً مصون نیست. قدرتمندترین سلاح در برابر این فاجعه طبیعی، آگاهی است: آگاهی از علل ایجاد، آگاهی از علائم هشداردهنده طبیعی و آگاهی از اقدامات نجاتبخش. شناخت سونامی به ما میآموزد که چگونه در کنار اقیانوس پهناور، با احترام و آمادگی زندگی کنیم.
پاورقی
[1]فرورانش (Subduction): فرآیندی که در آن یک صفحه سنگکره (لیتوسفر) به زیر صفحه دیگر میلغزد. این منطقه مهمترین عامل ایجاد زلزلههای بزرگ و سونامیهاست.
[2]طول موج (Wavelength): فاصله بین دو قله متوالی یک موج. طول موج سونامی در اقیانوس باز میتواند صدها کیلومتر باشد.
[3]کاهش عمق (Shoaling): پدیدهای که هنگام حرکت موج از آب عمیق به آب کمعمق رخ میدهد و باعث کاهش سرعت و افزایش ارتفاع موج میشود.
[4]سرویس ملی اقیانوسی و جوی (National Oceanic and Atmospheric Administration - NOAA): یک سازمان علمی آمریکایی که مسئولیت نظارت بر شرایط جوی و اقیانوسی، از جمله هشدار سونامی را بر عهده دارد.
