زاگرس: دیوار غربی ایران چگونه ساخته شد؟
صفحات زمینساختی: قطعات پازل شناور
پوستهی زمین مانند تخم مرغ آبپز سفت و یکپارچه نیست. بلکه مانند پازلی از قطعات سنگی غولآسا است که روی لایهای نرمتر و داغتر به نام گوشته شناورند. به این قطعات، صفحات زمینساختی2 میگویند. این صفحات به آرامی، با سرعتی در حد رشد ناخنهای دست، حرکت میکنند. سه اتفاق اصلی در مرز این صفحات میافتد:
| نوع برهمکنش | نتیجه | مثال ملموس |
|---|---|---|
| دور شدن از هم | گسلها و دریاهای جدید | اقیانوس اطلس که هر سال کمی عریضتر میشود. |
| لغزش کنار هم | زمینلرزههای شدید | گسل سنآندریاس در کالیفرنیا. |
| برخورد با هممورد زاگرس | چینخوردگی و کوهزایی | رشتهکوههای هیمالیا و البرز و زاگرس. |
برخورد صفحه عربستان و ایران: یک تصادف آرام!
میلیونها سال پیش، صفحهی عربستان از قارهی آفریقا جدا شد و شروع به حرکت به سمت شمال شرق کرد. در مقابل آن، صفحهی ایران قرار داشت. تصور کنید دو ماشین اسباببازی را به آرامی از دو طرف به یک فرش ضخیم فشار دهید. فرش بین آنها چین میخورد و بالا میآید. دقیقاً همین اتفاق برای لایههای سنگی بین این دو صفحه افتاد. صفحهی عربستان که سنگینتر است، به زیر صفحهی ایران میرود (فرورانش3) و لبهی صفحهی ایران مانند همان فرش، چین میخورد و بالا میآید. حاصل این چینخوردگی عظیم، تولد رشتهکوه زاگرس است. این برخورد هنوز هم ادامه دارد و هر سال صفحهی عربستان حدود 2.5 سانتیمتر به ایران نزدیکتر میشود!
دستاوردهای یک برخورد: فراتر از یک منظرهی زیبا
زاگرس فقط یک دیوار سنگی بلند نیست. این فرآیند زمینشناسی، گنجینهای برای ساکنانش به ارمغان آورده است:
| دستاورد | چگونگی تشکیل | مثال/کاربرد |
|---|---|---|
| ذخایر نفت و گاز | فشار و گرمای ناشی از برخورد، باقیماندههای جانداران دریایی قدیمی را به نفت تبدیل کرد و سنگهای چینخورده مانند تله، آن را به دام انداختند. | میدانهای غولآسای نفت و گاز در خوزستان و مناطق زاگرس. |
| آبهای زیرزمینی و چشمهها | چینها (طاقدیس4) مانند سدهای طبیعی زیرزمینی عمل کرده و آب را در خود نگه میدارند. | قناتها، چشمههای پرآب و کشاورزی در دامنهها. |
| تنوع اقلیم و زیستبوم | زاگرس مانند سد، ابرهای بارانزا را مسدود کرده و باعث بارش بیشتر در دامنههای غربی و داخلی میشود. | جنگلهای بلوط، مراتع سرسبز و تفاوت آبوهوای کردستان با اصفهان. |
زاگرس در زندگی ما: از قنات تا خانهی ایمن
شاید فکر کنید این موضوع فقط مربوط به کتاب زمینشناسی است. اما ردپای زاگرس را در زندگی روزمره هم میتوان دید:
مثال ۱ (کشاورزی و آب): بسیاری از شهرها و روستاهای ایران در دامنههای زاگرس قرار دارند. شکل چینخوردگیهای زاگرس باعث شده تا آب باران و برف در لایههای زیرزمینی ذخیره شود. قنات، این شاهکار مهندسی ایرانی، در واقع راهی برای دسترسی به همین آبهای ذخیره شده در دل چینهای زاگرس است. پس آب آشامیدنی و کشاورزی بسیاری از مناطق، مدیون این کوههاست.
مثال ۲ (ساخت و ساز): در شهرهای زاگرسنشین مثل تهران، کرج، یا شیراز، آشنایی با فعالیت زمینساختی منطقه بسیار مهم است. ساختمانها باید طوری ساخته شوند که در برابر زمینلرزههای احتمالی (که از همان حرکت صفحات ناشی میشود) مقاوم باشند. مهندسان با مطالعهی نوع سنگها و گسلها، محل امنتری برای ساخت بیمارستان، مدرسه یا پل انتخاب میکنند.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاورقی
1 Zagros Mountains – رشتهکوهی در غرب و جنوب غرب ایران.
2 Tectonic Plates – صفحات سنگی عظیم و شناور که پوستهی زمین (لیتوسفر) را تشکیل میدهند.
3 Subduction – فرآیندی که در آن یک صفحهی سنگینتر اقیانوسی به زیر صفحهی سبکتر قارهای میرود.
4 Anticline – چینخوردگی لایههای سنگ به شکل قوس رو به بالا که مانند یک طاق، میتواند مخزن نفت یا آب باشد.
