رشته‌کوه: کوه‌هایی حاصل از چین‌خوردگی یا برخورد ورقه‌ها

رشته کوه: شاهکار نیروهای پنهان زمین

زمین، یک پازل همیشه در حرکت

پوستهٔ زمین مانند تخم‌مرغی شکسته است که تکه‌های آن روی ماده‌ای داغ و خمیرمانند به نام گوشته³ شناورند. این تکه‌های عظیم را ورقه‌های سنگ‌کره⁴ می‌نامیم. آن‌ها به آرامی، با سرعتی نزدیک به رشد ناخن‌هایتان، در حال حرکت هستند. همین حرکت آرام اما قدرتمند، عامل اصلی شکل‌گیری بسیاری از پدیده‌های زمین از جمله آتشفشان‌ها، زمین‌لرزه‌ها و البته رشته‌کوه‌ها است.

تصور کنید دو قطعه فرش را از دو طرف به سمت هم هل دهید. در نقطهٔ برخورد، فرش‌ها جمع شده و چین‌های بزرگی تشکیل می‌دهند. فرآیند شکل‌گیری کوه‌ها نیز کم‌وبیش شبیه به همین مثال است.

چین‌خوردگی: وقتی لایه‌های زمین تا می‌خورند

وقتی دو ورقهٔ زمین به یکدیگر فشار می‌آورند، لایه‌های سنگی نرم‌تر (مانند لایه‌های رسوبی) به جای شکسته شدن، خم می‌شوند و موج برمی‌دارند. به این پدیده چین‌خوردگی می‌گویند. چین‌ها به دو شکل اصلی دیده می‌شوند:

• چین anticline⁵ (طاقدیس): قسمتی از چین که به سمت بالا قوس برداشته، مانند یک قوس یا کمان.
• چین syncline⁶ (ناودیس): قسمتی از چین که به سمت پایین فرورفته، مانند یک گودال یا ناودان.

رشته‌کوه‌های حاصل از چین‌خوردگی، معمولاً دارای قله‌ها و دره‌های موازی و کشیده‌ای هستند که مطابق با جهت چین‌ها قرار گرفته‌اند. کوه‌های زاگرس در ایران، یک نمونهٔ بارز و نزدیک از رشته‌کوه‌های چین‌خورده هستند.

برخورد ورقه‌ها: رویارویی غول‌های سنگی

وقتی دو ورقهٔ قاره‌ای (که هر دو ضخیم و سبک هستند) به سمت یکدیگر حرکت کنند، هیچ‌کدام به زیر دیگری فرو نمی‌روند. در عوض، لبه‌های آن‌ها در محل برخورد، فشرده، چین‌خورده، شکسته و به سمت بالا رانده می‌شوند. این فرآیند خشن‌تر از چین‌خوردگی ساده است و بلندترین رشته‌کوه‌های جهان را می‌سازد.

فرمول ساده‌ای برای درک این فشردگی وجود دارد: حجم اولیهٔ سنگ‌ها در منطقهٔ برخورد ثابت می‌ماند، اما از آنجا که از دو طرف فشرده می‌شوند، راهی جز بالا آمدن ندارند. می‌توان این گونه نمایش داد:

رشته‌کوه هیمالیا، شامل بلندترین قلهٔ جهان (اورست)، حاصل برخورد مداوم ورقهٔ هندوستان با ورقهٔ اوراسیا است که ده‌ها میلیون سال است ادامه دارد و هنوز هم این کوه‌ها در حال بلندتر شدن هستند!

از صفحهٔ کتاب درسی تا قلهٔ دماوند

شما می‌توانید اثر چین‌خوردگی را در اطراف خود هم ببینید! یک کتاب نو را بردارید و آن را از دو طرف به سمت مرکز فشار دهید. صفحات کتاب (که مانند لایه‌های رسوبی هستند) به جای صاف ماندن، چین می‌خورند و یک مدل کوچک از رشته‌کوه را می‌سازند.

در مقیاس بزرگ، کوه دماوند (بلندترین قلهٔ ایران) بخشی از رشته‌کوه البرز است. البرز حاصل برخورد ورقه‌های زمین‌ساختی است. فعالیت‌های آتشفشانی دماوند نیز به همین حرکت ورقه‌ها مرتبط است. بنابراین وقتی تصویر این کوه را می‌بینید، در واقع نتیجهٔ یک برخورد عظیم و طولانی‌مدت زمین‌شناسی را مشاهده می‌کنید.

پرسش‌های مهم و اشتباهات رایج

پاورقی

¹چین‌خوردگی (Folding): فرآیند خم شدن لایه‌های سنگ در اثر فشارهای جانبی.
²برخورد ورقه‌ها (Plate Collision): برخورد دو ورقهٔ سنگ‌کره، به ویژه ورقه‌های قاره‌ای، که منجر به کوه‌زایی می‌شود.
³گوشته (Mantle): لایه‌ای ضخیم و نیمه‌مذاب در زیر پوستهٔ زمین که ورقه‌ها روی آن حرکت می‌کنند.
⁴ورقه‌های سنگ‌کره / زمین‌ساختی (Lithospheric / Tectonic Plates): قطعات سخت و شناور پوسته و بخش بالایی گوشتهٔ زمین.
⁵طاقدیس (Anticline): چینی که هسته‌اش به سمت بالا تحدب دارد و قدیمی‌ترین لایه در مرکز آن قرار دارد.
⁶ناودیس (Syncline): چینی که هسته‌اش به سمت پایین تقعر دارد و جوان‌ترین لایه در مرکز آن قرار دارد.