کمربند لرزهخیز: جادههای خطرناک کره زمین
کمربندهای لرزهخیز اصلی روی نقشه جهان
اگر بتوانیم تمام زمینلرزههای چند دههٔ اخیر را روی یک کرهٔ زمین نشانهگذاری کنیم، الگوی جالبی مشاهده میکنیم: به جای پراکندگی یکنواخت، نقاط بههمراه، زنجیرهها یا «کمربند»هایی را تشکیل میدهند. این کمربندها مرزهای بین صفحات عظیم سنگی تشکیلدهندهٔ پوستهٔ زمین (صفحات تکتونیکی)2 هستند. در این مرزها، صفحات به آرامی و مداوم نسبت به هم حرکت میکنند. این حرکت میتواند باعث قفل شدن و جمع شدن انرژی به صورت کشسان شود، دقیقاً مثل یک کش پلاستیکی که میکشید. وقتی تنش وارده از نیروی اصطکاک بیشتر شود، انرژی ناگهان آزاد میشود و ما آن را به صورت زمینلرزه احساس میکنیم.
سه کمربند یا ناحیهٔ لرزهخیز اصلی در جهان شناسایی شدهاند که در جدول زیر به آنها پرداختهایم.
| نام کمربند | مسیر و کشورهای مهم | سهم از زمینلرزههای جهان | ویژگی بارز |
|---|---|---|---|
|
حلقه آتش اقیانوس آرام (کمربند پیرامون آرام) |
دورادور اقیانوس آرام؛ شامل ژاپن، نیوزیلند، شیلی، اندونزی، سواحل غربی آمریکا (مثلاً کالیفرنیا) | حدود 70 درصد | فعالترین ناحیه. همزمانی زمینلرزه و آتشفشانهای فراوان. |
| کمربند آلپاید (آلپ-هیمالیا) | از اروپا (جنوب ایتالیا، ترکیه) تا ایران، هیمالیا (نپال، هند) و اندونزی | حدود 15-20 درصد | زمینلرزههای اغلب کمعمق و با خسارات انسانی زیاد به دلیل تراکم جمعیت. |
| کمربند میانی اقیانوسها | در امتداد تیغهٔ وسط اقیانوسها، مانند میانی اقیانوس اطلس | حدود 5-10 درصد | زمینلرزههایی که معمولاً در اعماق اقیانوس رخ میدهند و کمتر محسوس هستند. |
برای درک بهتر، میتوانید یک تخممرغ آبپز سفت شده را تصور کنید. پوستهٔ ترکخوردهٔ آن شبیه صفحات تکتونیکی زمین است. حرکت مواد مذاب داخل زمین باعث میشود این پوستهها به آرامی جابهجا شوند. محل برخورد و مالش این «تکهها» همان کمربندهای لرزهخیز هستند.
ایران در کدام کمربند قرار دارد؟
کشور ما، ایران، بهطور کامل روی کمربند لرزهخیز آلپاید قرار گرفته است. این کمربند دقیقاً از میانهٔ ایران عبور میکند. برخورد صفحهٔ عربستان با صفحهٔ اوراسیا (که ایران روی آن قرار دارد) باعث شده است فلات ایران تحت فشار شدید باشد و گسلهای فعال بسیاری مانند گسل شمال تهران، گسل مشاء و گسل زاگرس در آن شکل بگیرند. به همین دلیل است که تقریباً تمامی بخشهای ایران روی سطوح زلزلهخیز قرار گرفتهاند.
زمینلرزههای ایران دو ویژگی مهم دارند: اولاً اغلب کمعمق هستند (یعنی کانون آنها نزدیک به سطح زمین است). ثانیاً به دلیل کیفیت پایین ساختوساز در بسیاری از مناطق، تلفات جانی و مالی آنها میتواند بسیار گسترده باشد. زمینلرزهٔ ویرانگر بم در سال ۱۳۸۲ با بزرگی ۶.۸ ریشتر، نمونهای غمانگیز از این واقعیت است که در آن بیش از ۳۰۰۰۰ نفر جان باختند.
نقشههای خطر زلزله و زندگی در مناطق لرزهخیز
دانشمندان و مهندسان از دادههای زمینلرزههای گذشته برای تهیهٔ «نقشههای خطر زلزله»3 استفاده میکنند. این نقشهها مناطق دارای احتمال لرزش بیشتر یا قویتر را با رنگهای مشخص (مثلاً از زرد و نارنجی تا قرمز پررنگ) نشان میدهند. اما زندگی در یک منطقهٔ پرخطر (مثل تهران، توکیو یا لسآنجلس) به معنای ناامنی کامل نیست. کلید ایمنی، کاهش خطرپذیری است. برای مثال:
- مهندسی و ساختوساز مقاوم: ژاپن و کالیفرنیا نمونههای خوبی هستند. پس از زلزلهٔ بزرگ سال ۱۹۲۳ توکیو، ژاپنیها ساختمانهای خود را به مقاومترین ساختمانهای جهان در برابر زلزله تبدیل کردند. آنها از فنآوریهایی استفاده میکنند که به ساختمان اجازه میدهد مانند درختان در باد، همراه با امواج زلزله تاب بخورد و نه اینکه در مقابل آن بشکند.
- آمادگی شهروندان: داشتن برنامهای خانوادگی برای مواقع اضطراری، شناسایی نقاط امن خانه، نگهداری کیف نجات و شرکت در مانورهای زلزله، میتواند جان بسیاری را نجات دهد.
تفاوت بین توکیو و تهران در مواجهه با زلزله، نه در موقعیت جغرافیایی، که در اقدامات انسانی است. گزارشها نشان میدهد در صورت وقوع زلزلهای مشابه در تهران، به دلیل مقاوم نبودن بسیاری از سازهها، خسارات بسیار سنگین خواهد بود. این موضوع اهمیت رعایت آییننامههای ساختمانی را دوچندان میکند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. اولاً هیچ نقطهای از زمین کاملاً عاری از لرزه نیست. ثانیاً ممکن است به سفر بروید. شناخت اصول اولیه (مثل پناهگیری زیر میز) یک مهارت زندگی مفید برای همه است. حتی در مناطق با خطر کم، ممکن است زمینلرزههای کوچک یا لرزشهای ناشی از فعالیتهای انسانی رخ دهد.
پاسخ: خیر. علم امروز میتواند مناطق پرخطر (مثل کمربندهای لرزهخیز) و احتمال وقوع را در بازههای زمانی طولانیمدت شناسایی کند، اما قادر به پیشبینی ساعت، روز یا ماه دقیق زلزله نیست. به همین دلیل است که تأکید اصلی بر پیشبینیپذیری (آمادهسازی همیشگی) است، نه پیشبینی دقیق.
پاسخ: لزوماً نه. عوامل مهم دیگری وجود دارند: عمق زلزله (زمینلرزههای کمعمق مخربترند)، فاصله از مرکز سطحی، نوع خاک (خاک نرم لرزش را تشدید میکند) و مهمتر از همه، مقاومت سازهها. یک زلزلهٔ با قدرت متوسط در شهری با ساختمانهای ضعیف، میتواند از یک زلزلهٔ قوی در منطقهای با ساختمانهای مقاوم، خسارت بیشتری وارد کند.
پاورقی
۱. کمربند لرزهخیز (Seismic Belt): نوار یا منطقهای جغرافیایی روی سطح زمین که فعالیت زمینلرزه در آن بهطور قابلتوجهی متمرکز است.
۲. صفحات تکتونیکی (Tectonic Plates): قطعات عظیم و متحرک سنگی که سنگکره (لایهٔ سخت بیرونی) زمین را تشکیل میدهند. برخورد و حرکت نسبی این صفحات در مرزهایشان، عامل اصلی زمینلرزهها است.
۳. نقشهٔ خطر زلزله (Earthquake Hazard Map): نقشهای که با استفاده از دادههای گذشته و شرایط زمینشناسی، احتمال وقوع لرزشهای زمین با شدتهای مختلف در مناطق گوناگون را نشان میدهد.
۴. گسل (Fault): شکستگی یا ناپیوستگی در سنگهای پوستهٔ زمین که در دو سوی آن، جابهجایی نسبی رخ داده است.
۵. حلقه آتش (Ring of Fire): نام دیگر کمربند پیرامون اقیانوس آرام که به دلیل فعالیت شدید زمینلرزه و آتشفشان مشهور است.
