مواد مذاب: سنگ‌های داغ و روانی که از سست‌کره بالا می‌آیند.

مواد مذاب: مواد سازنده دنیای زیر پای ما

مواد مذاب از کجا می‌آیند؟ سفر از اعماق به سطح

برای درک این موضوع، بهتر است ابتدا ساختار زمین را مانند یک پیاز در نظر بگیریم. ما روی پوستۀ سخت و نازک آن زندگی می‌کنیم. در زیر پوسته، لایه‌ای بسیار داغ و خمیری به نام سست‌کره وجود دارد. در این لایه، به دلیل گرمای بسیار زیاد (گاهی بیش از 1200 درجه سانتی‌گراد)، قسمتی از سنگ‌ها ذوب می‌شوند و ماده‌ای به نام ماگما³ را می‌سازند. ماگما از سنگ جامد اطراف خود سبک‌تر است، بنابراین همان‌طور که یک تکه چوب پنبه در آب بالا می‌آید، ماگما نیز به سمت بالا حرکت می‌کند و به دنبال راهی برای رسیدن به سطح زمین می‌گردد.

وقتی ماگما به سطح زمین می‌رسد، نام آن تغییر می‌کند. به ماگمایی که از دهانه آتشفشان یا شکاف‌های زمین خارج شده باشد، لاوا⁴ می‌گویند. به زبان ساده: ماگما در زیر زمین و لاوا در روی زمین است!

انواع مواد مذاب و ویژگی‌های آن‌ها

همه مواد مذاب شبیه هم نیستند. ترکیب شیمیایی سنگ‌های اولیه و مقدار گاز حل شده در آن، نوع ماگما را تعیین می‌کند. دو نوع اصلی وجود دارد که خواص متفاوتی دارند:

یک مثال ساده: اگر یک قوطی نوشابه را که خوب تکان داده‌اید، سریع باز کنید، گاز داخل آن با فشار و سرعت زیاد بیرون می‌زند. ماگمای چسبنده و پرگاز هم دقیقاً همین طور است. گازها راه فراری ندارند و هنگام فوران، انفجار رخ می‌دهد. اما اگر نوشابه را آرام باز کنید، گاز به آرامی خارج می‌شود. این حالت شبیه فوران آرام ماگمای سیال است.

مواد مذاب چگونه دنیای ما را شکل داده‌اند؟

اثرات مواد مذاب فقط به فوران آتشفشان‌ها محدود نمی‌شود. آن‌ها نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری محیط اطراف ما دارند:

۱. ساخت کوه و جزیره: بسیاری از کوه‌ها و تمام جزایر آتشفشانی (مانند جزایر هاوایی یا برخی جزایر خلیج فارس) حاصل انباشته شدن لایه‌های لاوا در طی میلیون‌ها سال هستند. لاوا روی هم جمع می‌شود، سرد و سخت می‌شود و زمین‌های جدید می‌سازد.

۲. ایجاد خاک حاصلخیز: خاکی که کشاورزی بر روی آن انجام می‌شود، اغلب از تجزیه سنگ‌های آتشفشانی قدیمی به وجود آمده است. این خاک‌ها سرشار از مواد معدنی هستند که برای رشد گیاهان ضروری است. مانند زمین‌های کشاورزی حاصلخیز اطراف کوه‌های آتشفشانی خاموش.

۳. منبع انرژی زمین‌گرمایی: مواد مذاب و گرمای عظیم آن‌ها، آب‌های زیرزمینی را بسیار داغ می‌کنند. از این آب‌های داغ یا بخار آن‌ها می‌توان برای تولید برق پاک یا گرم کردن خانه‌ها استفاده کرد که به آن انرژی زمین‌گرمایی⁶ می‌گویند.

۴. ساخت مواد ارزشمند: بسیاری از معادن فلزات گران‌بها مانند طلا، مس و نقره در اثر فعالیت‌های مرتبط با مواد مذاب و سرد شدن آن‌ها در شکاف‌های پوسته زمین تشکیل شده‌اند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ مواد مذاب (Molten Materials): به مواد سنگی گفته می‌شود که در اثر حرارت بسیار بالا از حالت جامد به مایع تبدیل شده‌اند.

² سست‌کره (Asthenosphere): لایه‌ای نیمه‌مذاب، خمیری و قابل انعطاف در زیر سنگ‌کره (لیتوسفر). محل اصلی تشکیل ماگما.

³ ماگما (Magma): ماده سنگی مذاب، داغ و سیالی که زیر پوسته زمین قرار دارد و ممکن است حاوی بلور و حباب گاز باشد.

⁴ لاوا (Lava): ماگمایی که از دهانه آتشفشان یا شکاف پوسته زمین خارج شده و بر روی سطح جریان یابد.

⁵ سیلیس (Silica): ترکیب شیمیایی سیلیکون دی‌اکسید ($SiO_2$) که جزء اصلی تشکیل‌دهنده بیشتر سنگ‌ها و مواد مذاب است.

⁶ انرژی زمین‌گرمایی (Geothermal Energy): انرژی حرارتی که از داخل زمین استخراج می‌شود و منشأ آن گرمای باقیمانده از تشکیل زمین و واپاشی عناصر رادیواکتیو درون آن است.