گلبول قرمز: سلول‌های خونی که وظیفهٔ حمل اکسیژن و انتقال دی‌اکسیدکربن را دارند.

گلبول قرمز: پیک‌های کوچک اکسیژن در خون

گلبول قرمز چیست و چه شکلی دارد؟

گلبول‌های قرمز، سلول‌های کوچکی در خون هستند که مانند یک وسیله‌ی نقلیه، اکسیژن را از ریه‌ها به تمام قسمت‌های بدن می‌برند. این سلول‌ها برخلاف بسیاری از سلول‌های دیگر، هسته^۶ ندارند. این ویژگی به آن‌ها فضای بیشتری برای حمل اکسیژن می‌دهد.

شکل گلبول‌های قرمز، یک دیسک مقعرالطرفین^۷ است. یعنی شبیه یک نان دوناتی هستند که وسط آن کاملاً سوراخ نیست، بلکه نازک‌تر است. این شکل عجیب و غریب دو مزیت بزرگ دارد:

• سطح تماس بیشتر: این شکل، سطح بیشتری برای جذب و رها کردن اکسیژن فراهم می‌کند.
• انعطاف‌پذیری فوق‌العاده: گلبول‌های قرمز می‌توانند خودشان را جمع و کوچک کنند تا از باریک‌ترین مویرگ‌ها^۸ نیز عبور کنند. تصور کنید یک ماشین اسباب‌بازی بتواند خودش را فشرده کند تا از داخل یک نی رد شود!

هموگلوبین: مولکول جادویی درون گلبول قرمز

دلیل اصلی توانایی گلبول قرمز در حمل اکسیژن، وجود مولکولی به نام هموگلوبین درون آن است. هموگلوبین مانند یک کامیون حامل اکسیژن عمل می‌کند. هر مولکول هموگلوبین از دو بخش اصلی تشکیل شده است:

1. هِم^۹: این بخش حاوی یک اتم آهن^۱۰ است. آهن همان نقطه‌ای است که اکسیژن به آن می‌چسبد. به همین خاطر است که مصرف مواد غذایی حاوی آهن (مانند گوشت قرمز و اسفناج) برای سلامتی خون بسیار مهم است.
2. گلوبین^۱۱: این بخش یک پروتئین است که از "هِم" محافظت می‌کند.

فرآیند حمل اکسیژن را می‌توان به صورت یک معادله‌ی ساده نشان داد:

سفر یک گلبول قرمز از ریه تا نوک انگشت پا

بیایید سفر یک گلبول قرمز را در بدن دنبال کنیم تا عملکرد آن را بهتر درک کنیم:

ایستگاه اول: ریه‌ها
وقتی شما یک نفس عمیق می‌کشید، هوای پراز اکسیژن وارد ریه‌های شما می‌شود. گلبول‌های قرمز از طریق مویرگ‌های اطراف کیسه‌های هوایی ریه عبور می‌کنند. در اینجا، مولکول‌های اکسیژن به آهن موجود در هموگلوبین می‌چسبند. حالا گلبول قرمز به رنگ قرمز روشن درآمده و آماده‌ی سفر است.

ایستگاه دوم: قلب
خونِ غنی از اکسیژن به قلب بازمی‌گردد. قلب مانند یک پمپ قوی، این خون را با فشار به تمام قسمت‌های بدن، از جمله مغز، ماهیچه‌ها و حتی نوک انگشتان پا می‌فرستد.

ایستگاه سوم: بافت‌های بدن
هنگامی که گلبول قرمز به یک ماهیچه‌ی در حال دویدن یا یک سلول مغزی در حال فکر کردن می‌رسد، آن سلول‌ها اکسیژن مصرف کرده و در عوض، دی‌اکسید کربن تولید می‌کنند. گلبول قرمز اکسیژن خود را رها می‌کند (و رنگ آن تیره‌تر می‌شود) و دی‌اکسید کربن را جمع‌آوری می‌کند. این فرآیند شبیه تحویه یک بسته و دریافت یک بسته‌ی برگشتی است!

ایستگاه آخر: بازگشت به ریه
گلبول قرمز حامل دی‌اکسید کربن، دوباره به ریه‌ها بازمی‌گردد. در ریه، دی‌اکسید کربن را رها می‌کند تا شما آن را بازدم کنید و دوباره اکسیژن تازه بگیرد. این سفر پر مشقت، در کسری از ثانیه اتفاق می‌افتد و روزانه هزاران بار تکرار می‌شود.

تولید و بازیافت: چرخه زندگی یک گلبول قرمز

گلبول‌های قرمز در کارخانه‌ی بدن، یعنی مغز استخوان ساخته می‌شوند. مغز استخوان بافت نرم داخل استخوان‌های بزرگ مانند لگن و دنده‌ها است. این سلول‌ها عمر کوتاهی دارند و پس از حدود 120 روز، فرسوده و پیر می‌شوند.

سلول‌های ویژه‌ای در طحال^۱۲ و کبد، گلبول‌های قرمز پیر را از خون جدا کرده و آن‌ها را تجزیه می‌کنند. آهن موجود در آن‌ها دوباره بازیافت شده و برای ساخت گلبول‌های قرمز جدید به مغز استخوان فرستاده می‌شود. بقیه‌ی اجزای گلبول نیز به موادی تبدیل می‌شوند که در نهایت از بدن دفع می‌شوند.

گلبول قرمز در زندگی روزمره: از ورزش تا کوهنوردی

شما به طور مستقیم می‌توانید تأثیر گلبول‌های قرمز را در زندگی خود احساس کنید:

• ورزش کردن: وقتی می‌دوید، ماهیچه‌های شما به اکسیژن بیشتری نیاز دارند. در پاسخ، بدن شما گلبول‌های قرمز بیشتری تولید می‌کند تا بتواند این تقاضا را برآورده کند. به همین دلیل است که ورزشکاران استقامتی معمولاً شمارش گلبول قرمز بالاتری دارند.
• سفر به ارتفاعات: در کوهستان، هوا رقیق‌تر و میزان اکسیژن کمتر است. در روزهای اول، شما نفس‌نفس می‌زنید زیرا گلبول‌های قرمز شما نمی‌توانند اکسیژن کافی بگیرند. پس از چند روز، بدن شما متوجه این مشکل شده و شروع به تولید گلبول‌قرمز بیشتر می‌کند تا از هوای کم‌اکسیژن هم حداکثر استفاده را ببرد.
• رنگ خون: خونی که از یک زخم خارج می‌شود، قرمز روشن است زیرا پر از اکسیژن است. اما خونی که در سیاهرگ‌ها^۱۳ جریان دارد، اکسیژن کمتری دارد و به همین دلیل رنگ آن قرمز تیره یا متمایل به آبی است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ گلبول قرمز (Red Blood Cell - RBC) یا اریتروسیت (Erythrocyte).

^۲ اکسیژن (Oxygen).

^۳ دی‌اکسید کربن (Carbon Dioxide - CO₂).

^۴ هموگلوبین (Hemoglobin).

^۵ مغز استخوان (Bone Marrow).

^۶ هسته (Nucleus): مرکز فرماندهی سلول که در گلبول‌های قرمز بالغ وجود ندارد.

^۷ دیسک مقعرالطرفین (Biconcave Disk).

^۸ مویرگ (Capillary): باریک‌ترین رگ‌های خونی.

^۹ هِم (Heme).

^۱۰ آهن (Iron - Fe).

^۱۱ گلوبین (Globin).

^۱۲ طحال (Spleen): عضوی در بدن که در فیلتر کردن خون نقش دارد.

^۱۳ سیاهرگ (Vein): رگ‌هایی که خون را به قلب بازمی‌گردانند.

^۱۴ کم‌خونی (Anemia).

^۱۵ پلی‌سیتمی (Polycythemia).