سفره آب زیرزمینی: لایه‌ای از زمین که در آن آب در میان خلل و فرج خاک یا سنگ جمع شده است.

سفره‌های آب زیرزمینی: گنجینه‌های پنهان زمین

سفره آب زیرزمینی چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟

فرض کنید یک لیوان پر از سنگ‌ریزه دارید و روی آن آب می‌ریزید. آب در فضای خالی بین سنگ‌ریزه‌ها نفوذ می‌کند و در کف لیوان جمع می‌شود. سفره آب زیرزمینی هم دقیقاً شبیه به این است. لایه‌های زمین از ذرات خاک و سنگ تشکیل شده‌اند که بین آن‌ها فضاهای خالی ریزی به نام خلل و فرج² وجود دارد. وقتی باران می‌بارد یا برف آب می‌شود، بخشی از این آب‌ها به داخل زمین نفوذ می‌کنند و پس از گذشتن از لایه‌های مختلف، در یک لایه نفوذناپذیر³ متوقف شده و سفره آب زیرزمینی را می‌سازند. به سطح بالایی این آب‌های جمع شده، سطح ایستابی⁴ می‌گویند.

انواع مختلف سفره‌های آب زیرزمینی

سفره‌های آب زیرزمینی را بر اساس شرایط لایه‌های زمین می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

چگونه از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنیم؟

مردم از دیرباز روش‌های مختلفی برای دسترسی به این آب‌های پنهان ابداع کرده‌اند. قنات⁶ یا کهریز، یک شاهکار مهندسی قدیمی است که ایرانیان باستان برای هدایت آب از دل کوه‌ها به سمت زمین‌های کشاورزی و محل سکونت خود ساخته‌اند. امروزه از چاه برای برداشت آب استفاده می‌شود. یک چاه، در واقع حفره‌ای عمیق است که تا سطح ایستابی حفر می‌شود و با پمپ، آب را به بیرون می‌کشد. بخش عمده‌ای از آبی که برای آشامیدن، کشاورزی (مثلاً برای آبیاری مزرعه ذرت یا باغ سیب) و کارخانه‌ها استفاده می‌شود، از همین چاه‌ها تأمین می‌گردد.

تهدیدات و راه‌های محافظت از سفره‌ها

متأسفانه این گنجینه ارزشمند در معرض خطرات جدی قرار دارد. اگر بیشتر از آبی که به طور طبیعی (مثلاً از طریق بارش) به سفره اضافه می‌شود، از آن برداشت کنیم، سطح آب چاه‌ها پایین می‌رود و کم‌آبی و پدیده فرونشست زمین⁷ رخ می‌دهد. فرونشست مانند این است که اسفنج خیس را فشار دهیم و آب آن را خارج کنیم؛ در این حالت اسفنج جمع می‌شود و دیگر نمی‌تواند مانند قبل آب را در خود نگه دارد. آلودگی ناشی از فاضلاب‌ها، کودهای شیمیایی و زباله‌ها نیز کیفیت آب را پایین می‌آورد.

پرسش‌های متداول

پاورقی

¹سفره آب زیرزمینی (Aquifer): لایه‌ای از سنگ یا خاک که قابلیت ذخیره و انتقال آب را دارد.
²خلل و فرج (Pores): فضاهای خالی ریز بین ذرات خاک یا سنگ.
³لایه نفوذناپذیر (Impermeable Layer): لایه‌ای که آب نمی‌تواند به راحتی از آن عبور کند، مانند لایه‌های ضخیم رس.
⁴سطح ایستابی (Water Table): سطح فوقانی منطقه‌ای که خلل و فرج خاک کاملاً از آب پر شده است.
⁵سفره تحت فشار (Artesian Aquifer): سفره‌ای که آب در آن تحت فشار قرار دارد.
⁶قنات (Qanat): یک سیستم مدیریت آب که با حفر کانال‌های زیرزمینی با شیب ملایم، آب را از دل کوهستان به دشت‌ها هدایت می‌کند.
⁷فرونشست زمین (Land Subsidence): پایین رفتن سطح زمین به دلیل خالی شدن خلل و فرج از آب.
⁸آبخوان‌داری (Artificial Recharge): روشی برای افزایش عمدی آب ورودی به سفره‌های زیرزمینی.
⁹آب‌های تجدیدپذیر (Renewable Water): حجم آبی که به طور طبیعی هر ساله از طریق بارش به یک سفره اضافه می‌شود.