بیماری‌های زمین‌زاد: وقتی زمین ما را بیمار می‌کند
زمین: منبع زندگی یا بیماری؟
همهٔ ما روی کرهٔ زمین زندگی می‌کنیم. خاک، آب و هوایی که تنفس می‌کنیم، همگی از مواهب این سیاره هستند. اما آیا تا به حال فکر کرده‌اید که همین زمینی که به ما زندگی می‌بخشد، گاهی می‌تواند باعث بیماری‌هایی شود که سال‌ها با ما می‌مانند؟ به این دسته از بیماری‌ها، بیماری‌های زمین‌زاد می‌گویند. این بیماری‌ها بر اثر تعامل انسان با محیط‌های زمین‌شناسی خاص و موادی که به طور طبیعی در خاک، سنگ و آب‌های زیرزمینی وجود دارند، به وجود می‌آیند. برای مثال، در برخی روستاها، آب چاه ممکن است حاوی مقدار زیادی آرسنیک۲ باشد که یک مادهٔ سمی است و می‌تواند باعث مشکلات پوستی و حتی سرطان شود.
بیمارگرهای نامرئی از دل زمین
بسیاری از مواد مضر، به طور طبیعی در پوستهٔ زمین وجود دارند. فعالیت‌های انسانی مانند حفاری معادن یا کشاورزی شدید می‌تواند این مواد را آزاد کند و آن‌ها را به چرخهٔ زندگی ما وارد نماید. مهم‌ترین این مواد عبارت‌اند از:
| عنصر | منبع طبیعی | بیماری‌های مرتبط | وضعیت خطر |
|---|---|---|---|
| آرسنیک (As) | سنگ‌های آذرین و رسوبات معدنی | آرسنیکوز۳، سرطان پوست و ریه | هشدار بالا |
| فلوراید (F) | سنگ‌های آتشفشانی و فسفاتی | فلوئوروزیس دندانی و استخوانی۴ | متوسط |
| اورانیوم (U) | سنگ‌های گرانیتی و کانی‌های رادیواکتیو | آسیب کلیوی، سرطان | هشدار بالا |
| سلنیوم (Se) | خاک‌های تشکیل‌شده از سنگ‌های رسوبی خاص | سلنوز۵ (مسمومیت با سلنیوم) | کم |
از تشخیص تا پیشگیری: نقشه‌برداری از سلامت
دانشمندان چگونه متوجه می‌شوند که یک منطقه از نظر بیماری‌های زمین‌زاد خطرناک است؟ آن‌ها از علم زمین‌شناسی پزشکی۶ استفاده می‌کنند. در این روش، نقشه‌های زمین‌شناسی با نقشه‌های پراکندگی بیماری‌ها مقایسه می‌شوند. برای مثال، اگر در منطقه‌ای که سنگ‌های غنی از فلوراید دارد، مردم زیادی به فلوئوروزیس دندانی (لکه‌دار و قهوه‌ای شدن دندان‌ها) مبتلا باشند، ارتباط بین این دو مشخص می‌شود. یک مثال معروف، بیماری پاژه‌ی استخوان۷ در مناطقی از انگلستان است که با سنگ‌های آتشفشانی خاصی مرتبط دانسته شده است.
راه‌های ساده‌ای برای پیشگیری از این بیماری‌ها وجود دارد. تصفیه‌خانه‌های آب می‌توانند مواد مضر مانند آرسنیک را از آب حذف کنند. همچنین، آموزش مردم ساکن در مناطق پرخطر برای استفاده از منابع آبجایگزین مانند آب‌های بطری‌شده یا ایجاد چاه‌های عمیق‌تر که از لایه‌های آلوده عبور نکنند، بسیار مؤثر است. دولت‌ها می‌توانند با ایجاد نقشه‌های خطر زمین‌زاد، به برنامه‌ریزی برای ساخت‌وسازهای جدید و توسعهٔ شهری کمک کنند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر! بسیاری از مواد معدنی مانند کلسیم، پتاسیم و منیزیم برای سلامتی ما ضروری هستند. مشکل زمانی به وجود می‌آید که غلظت این مواد (حتی مواد مفید) از یک حد معین بیشتر شود یا موادی که اصلاً برای بدن لازم نیستند (مانند آرسنیک) وارد بدن ما شوند. مقدار مجاز فلوراید در آب آشامیدنی حدود 1.5 میلی‌گرم در لیتر است. مقادیر بیشتر از این، باعث فلوئوروزیس می‌شود.
پاسخ: متأسفانه خیر. جوشاندن آب فقط باکتری‌ها و ویروس‌ها را از بین می‌برد. در مورد عناصری مانند آرسنیک و فلوراید، جوشاندن آب حتی ممکن است باعث غلیظ‌تر شدن آن‌ها شود، زیرا بخشی از آب بخار می‌شود اما این مواد در آب باقی می‌مانند. برای حذف این مواد باید از روش‌های پیشرفته‌تری مانند اسمز معکوس۸ یا فیلترهای مخصوص استفاده کرد.
پاسخ: خیر. این بیماری‌ها از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شوند. آن‌ها غیرمسری هستند و فقط افرادی که برای مدت طولانی در معرض خاک، آب یا هوای آلوده به این مواد خاص قرار بگیرند، به آن مبتلا می‌شوند. برای مثال، اگر شخصی به دلیل نوشیدن آب آلوده به آرسنیک بیمار شود، نمی‌تواند این بیماری را مانند سرماخوردگی به دیگری انتقال دهد.
پاورقی
۱ بیماری‌های زمین‌زاد (Geogenic Diseases)
۲ آرسنیک (Arsenic - As)
۳ آرسنیکوز (Arsenicosis)
۴ فلوئوروزیس دندانی و استخوانی (Dental & Skeletal Fluorosis)
۵ سلنوز (Selenosis)
۶ زمین‌شناسی پزشکی (Medical Geology)
۷ پاژه‌ی استخوان (Paget's Disease of Bone)
۸ اسمز معکوس (Reverse Osmosis - RO)
