لاوا: رودهای آتشین زمین
سفر از اعماق به سطح: تفاوت ماگما و لاوا
برای درک لاوا، ابتدا باید مفهوم ماگما را بشناسیم. ماگما ماده‌ی داغ و مذابی است که در زیر پوسته‌ی زمین قرار دارد. این ماده معمولاً بین 700 تا 1300 درجه سانتی‌گراد دما دارد و ترکیبی از سنگ‌های ذوب شده، کانی‌های بلورین و گازهای حل‌شده است. هنگامی که این ماده به دلیل فعالیت‌های زمین‌شناسی به سطح زمین فوران کند، به آن لاوا می‌گویند. به بیان ساده، ماگما در زیر زمین و لاوا در سطح زمین نامیده می‌شود.
| ویژگی | ماگما | لاوا |
|---|---|---|
| محل قرارگیری | درون پوسته و گوشته زمین | روی سطح زمین |
| میزان گاز | حاوی گازهای حل‌شده زیاد | بخش عمده گازهای خود را از دست داده |
| دما | بسیار بالا (معمولاً بالای 1000°C) | هنوز بسیار داغ اما اغلب کمی خنک‌تر |
| نمونه عینی | قابل مشاهده مستقیم نیست | جریان‌های رودمانند در شیب آتشفشان |
انواع لاوا: از روان تا چسبناک
همه‌ی لاواها شبیه هم نیستند. رفتار و شکل آن‌ها به میزان سیلیس۴ موجود در ترکیبشان بستگی دارد. سیلیس مانند یک قوام‌دهنده عمل می‌کند. هرچه سیلیس بیشتر باشد، لاوا چسبناک‌تر و جریان آن کندتر می‌شود.
| نوع لاوا | میزان سیلیس | ویژگی‌ها و رفتار | نمونه سنگ حاصل |
|---|---|---|---|
| بازالت۵ | کم (حدود 50%) | بسیار روان، جریان‌های طولانی و با سرعت نسبتاً بالا. سطحی صاف و طناب‌مانند دارد. | بازالت |
| آندزیت۶ | متوسط (حدود 60%) | چسبناک‌تر، جریان کندتر. اغلب منجر به فوران‌های انفجاری می‌شود. | آندزیت |
| ریولیت۷ | زیاد (بالای 70%) | بسیار چسبناک و کندرو. اغلب به جای جریان یافتن، گنبدهای لاوا تشکیل می‌دهد. | ریولیت |
لاوا و شکل‌گیری چشم‌اندازهای زمین
لاوا پس از سرد شدن، سنگ‌های آذرین را تشکیل می‌دهد. این فرآیند در طول میلیون‌ها سال، مناظر شگفت‌انگیزی را روی کره زمین به وجود آورده است. جزایر هاوایی نمونه‌ای بارز هستند که کاملاً از جریان‌های لاوای بازالتی انباشته شده و از کف اقیانوس سر برآورده‌اند. در ایران نیز دشت‌های وسیعی مانند بیابان لوت، مناطقی دارند که تحت تأثیر فعالیت‌های آتشفشانی قدیمی و جریان‌های لاوا قرار گرفته‌اند.
$ \text{لاوا (مذاب)} + \text{زمان} + \text{سرمایش} \rightarrow \text{سنگ آذرین} $
کاربردهای شگفت‌انگیز لاوا در زندگی و صنعت
لاوا و سنگ‌های به جا مانده از آن، تنها پدیده‌ای طبیعی برای مطالعه نیستند، بلکه کاربردهای عملی زیادی نیز دارند. پوکه معدنی۸ که نوعی سنگ آذرین متخلخل است، به عنوان عایق حرارتی و صوتی در ساختمان‌سازی استفاده می‌شود. از سنگ بازالت که از سرد شدن لاوای بازالتی به وجود می‌آید، برای ساخت سنگ‌های نما و کفپوش به دلیل مقاومت بالای آن استفاده می‌کنند. خاک حاصل از تجزیه‌ی سنگ‌های آذرین نیز اغلب برای کشاورزی بسیار حاصلخیز است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. آتش نتیجه یک واکنش شیمیایی سریع (اکسیداسیون) است، در حالی که لاوا سنگ مذاب است که منشأ آن حرارت بسیار بالای درون زمین است. لاوا می‌سوزاند زیرا بسیار داغ است، نه به این دلیل که خودش در حال سوختن است.
ایستادگی در برابر جریان لاوا تقریباً غیرممکن است. لاوا نه تنها بسیار داغ است، بلکه جرم و وزن بسیار زیادی دارد. حتی جریان‌های به ظاهر کند نیز می‌توانند همه چیز را در مسیر خود دفن کنند. تنها راهکار مؤثر برای جوامع انسانی، پیش‌بینی مسیر جریان و تخلیه به موقع مناطق خطر است.
مدت زمان سرد شدن به حجم لاوا، ضخامت جریان و محیط اطراف بستگی دارد. یک جریان نازک لاوا ممکن است در عرض چند روز تا هفته سفت شود، اما خنک شدن کامل یک جریان ضخیم یا یک گدازه‌ی زیرزمینی می‌تواند هزاران سال طول بکشد.
پاورقی
۱ لاوا (Lava)
۲ ماگما (Magma)
۳ آتشفشان (Volcano)
۴ سیلیس (Silica: SiO₂)
۵ بازالت (Basalt)
۶ آندزیت (Andesite)
۷ ریولیت (Rhyolite)
۸ پوکه معدنی (Pumice)
