گسل امتدادلغز: بزرگراه‌های نامرئی زمین
زمین‌ساخت صفحه‌ای: بازی پازل سیاره‌ی ما
برای درک گسل امتدادلغز، ابتدا باید بدانیم پوسته‌ی زمین یکپارچه نیست. تصور کنید سطح زمین مانند یک پازل غول‌پیکر از تکه‌های مختلف تشکیل شده است. به این تکه‌ها صفحات زمین‌ساختی۴ می‌گوییم. این صفحات به آرامی و مداوم روی لایه‌ی نیمه‌مذاب زیرین خود در حرکت هستند. مرز بین این صفحات، محل‌های مهمی برای فعالیت‌های زمین‌شناسی مانند زمین‌لرزه و آتشفشانی است.
| نوع مرز | توضیح حرکت | پدیده‌ی مرتبط |
|---|---|---|
| همگرا۵ | صفحات به یکدیگر برخورد می‌کنند. | تشکیل کوه‌ها (مانند هیمالیا) |
| واگرا۶ | صفحات از هم دور می‌شوند. | تشکیل پشته‌ی میان‌اقیانوسی۷ |
| امتدادلغز۸ (تبدیل) | صفحات به صورت افقی کنار یکدیگر می‌لغزند. | زمین‌لرزه‌های بزرگ (مانند گسل سن‌آندریاس) |
گسل امتدادلغز چیست و چگونه کار می‌کند؟
یک گسل امتدادلغز نوع خاصی از مرز تبدیل است که در آن دو صفحه به صورت افقی و در امتداد یکدیگر حرکت می‌کنند. برای درک ساده‌تر، دو کتاب را در نظر بگیرید که روی میز کنار هم قرار داده‌اید. اگر با دست خود یکی را به سمت جلو و دیگری را به سمت عقب بلغزانید، مرز بین این دو کتاب شبیه یک گسل امتدادلغز عمل می‌کند. انرژی این حرکت در سنگ‌ها ذخیره شده و هنگام آزاد شدن ناگهانی، زمین‌لرزه ایجاد می‌کند.
جهت حرکت در این گسل‌ها راست‌گرد یا چپ‌گرد است. اگر روبروی گسل بایستید و طرف مقابل به سمت راست شما حرکت کند، آن را راست‌لغز۱۱ می‌نامند. اگر به سمت چپ شما حرکت کند، چپ‌لغز۱۲ نام دارد.
کشف انقلابی: تفاوت گسل امتدادلغز با گسل انتقالی
برای دهه‌ها، زمین‌شناسان فکر می‌کردند گسل‌هایی که حرکت افقی ایجاد می‌کنند، بسیار طولانی هستند. اما یک دانشمند به نام جان توزو ویلسون۱۳ در دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی، ایده‌ی انقلابی گسل تبدیل را مطرح کرد. او نشان داد که گسل‌های امتدادلغز فقط بین دو بخش از پشته‌های میان‌اقیانوسی فعال هستند و در خارج از این محدوده، فعالیتی ندارند. این کشف، یکی از کلیدهای اصلی اثبات تئوری زمین‌ساخت صفحه‌ای بود.
گسل سن‌آندریاس: یک آزمایشگاه زنده
مشهورترین مثال برای یک گسل امتدادلغز فعال، گسل سن‌آندریاس در کالیفرنیای آمریکا است. این گسل، مرز بین صفحه‌ی اقیانوس آرام۱۴ و صفحه‌ی آمریکای شمالی۱۵ است. صفحه‌ی اقیانوس آرام در حال حرکت به سمت شمال غرب نسبت به صفحه‌ی آمریکای شمالی است. میانگین سرعت این حرکت حدود 5 سانتی‌متر در سال است—تقریباً به سرعت رشد ناخن‌های شما!
این حرکت مداوم باعث ایجاد تنش در سنگ‌ها می‌شود. هنگامی که سنگ‌ها نتوانند بیشتر این فشار را تحمل کنند، انرژی ذخیره شده به صورت ناگهانی آزاد شده و زمین را می‌لرزاند. زمین‌لرزه‌ی بزرگ 1906 سان‌فرانسیسکو که منجر به تخریب گسترده شد، نتیجه‌ی همین فرآیند بود. دانشمندان با مطالعه‌ی دقیق این گسل، سعی در پیش‌بینی زمین‌لرزه‌های آینده دارند.
| ویژگی | گسل سن‌آندریاس | یک گسل عادی (برای مقایسه) |
|---|---|---|
| نوع حرکت | افقی (امتدادلغز) | عمودی |
| موقعیت زمین‌ساختی | مرز بین دو صفحه‌ی اصلی | اغلب در داخل یک صفحه |
| پتانسیل زمین‌لرزه | بسیار بالا | متوسط تا پایین |
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. این یک باور غلط رایج است. حرکت گسل افقی است، نه عمودی. بنابراین صفحه‌ی اقیانوس آرام در حال حرکت به سمت شمال غرب نسبت به صفحه‌ی آمریکای شمالی است. این امر منجر به جابجایی افقی شهرها و عوارض زمین‌می‌شود، نه غرق شدن آن‌ها. برای مثال، شهر لس‌آنجلس در سمت صفحه‌ی اقیانوس آرام، در طی میلیون‌ها سال آینده به سمت آلاسکا حرکت خواهد کرد، نه به زیر آب.
خیر. برخی از بخش‌های این گسل‌ها ممکن است به آرامی و بدون ایجاد زمین‌لرزه‌ی بزرگ بلغزند، پدیده‌ای که به آن خزش۱۶ می‌گویند. در این حالت، انرژی به تدریج و بدون آزادسازی ناگهانی آزاد می‌شود. با این حال، بسیاری از بخش‌ها قفل شده و انرژی را ذخیره می‌کنند که در نهایت به صورت زمین‌لرزه‌ی بزرگ آزاد می‌شود.
خیر. بسیاری از گسل‌های تبدیل در کف اقیانوس‌ها و در امتداد پشته‌های میان‌اقیانوسی یافت می‌شوند. این گسل‌ها به تقسیم و جابجایی پشته‌های عظیم کمک می‌کنند. مطالعه‌ی آن‌ها برای درک کامل سیستم زمین‌ساخت صفحه‌ای ضروری است.
پاورقی
۱ Transform Fault | ۲ Plate Tectonics Theory | ۳ San Andreas Fault | ۴ Tectonic Plates | ۵ Convergent Boundary | ۶ Divergent Boundary | ۷ Mid-Ocean Ridge | ۸ Transform/Strike-Slip Boundary | ۹ Normal Fault | ۱۰ Reverse Fault | ۱۱ Dextral | ۱۲ Sinistral | ۱۳ J. Tuzo Wilson | ۱۴ Pacific Plate | ۱۵ North American Plate | ۱۶ Creep