خاک قلیایی: وقتی خاک شور می‌شود
پی‌هش چیست و چگونه اندازه‌گیری می‌شود؟
برای درک خاک قلیایی، اول باید با مفهوم پی‌هش آشنا شویم. پی‌هش یک مقیاس است که میزان اسیدی یا بازی بودن یک ماده را نشان می‌دهد. این مقیاس از 0 تا 14 است.
| محدوده پی‌هش | نوع محیط | مثال ساده |
|---|---|---|
| 0 - 6.9 | اسیدی | سرکه، آبلیمو |
| 7 | خنثی | آب مقطر |
| 7.1 - 14 | بازی (قلیایی) | جوش شیرین، مایع سفیدکننده |
خاک قلیایی خاکی است که پی‌هش آن بیشتر از 7 باشد. معمولاً پی‌هش خاک‌های قلیایی بین 7.5 تا 8.5 و گاهی حتی بالاتر است. برای اندازه‌گیری پی‌هش خاک از دستگاه‌هایی به نام پی‌هش‌سنج۳ یا نوارهای آزمایشگاهی مخصوص استفاده می‌شود.
علل اصلی به وجود آمدن خاک قلیایی
چرا خاکی قلیایی می‌شود؟ چند دلیل اصلی وجود دارد:
۱. سنگ بستر: اگر سنگ‌های زیرین خاک از جنس آهک۵ یا گچ۶ باشند، به تدریج و با گذشت زمان، مواد قلیایی را به خاک اضافه می‌کنند.
۲. آب آبیاری: در بسیاری از مناطق، آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌ها حاوی نمک‌ها و مواد معدنی قلیایی هستند. وقتی این آب‌ها برای آبیاری استفاده می‌شوند، نمک‌ها در خاک باقی می‌مانند و آن را قلیایی می‌کنند.
۳. بارندگی کم: در مناطق خشک و نیمه‌خشک که بارندگی کم است، آب کافی برای شستشوی نمک‌ها از لایه‌های سطحی خاک به اعماق پایین‌تر وجود ندارد. در نتیجه نمک‌ها در نزدیکی سطح زمین جمع می‌شوند.
۴. استفاده از کودهای شیمیایی خاص: برخی کودها می‌توانند در درازمدت خاک را به سمت قلیایی شدن سوق دهند.
خاک قلیایی چه تأثیری بر رشد گیاهان می‌گذارد؟
خاک قلیایی مانند یک زندان برای گیاهان است! در این خاک، مواد غذایی ضروری که گیاه برای رشد به آن‌ها نیاز دارد، در دسترس ریشه قرار نمی‌گیرد. حتی اگر این مواد در خاک وجود داشته باشند، گیاه نمی‌تواند آن‌ها را جذب کند.
| عنصر غذایی | وضعیت در خاک قلیایی | علائم کمبود در گیاه |
|---|---|---|
| آهن۷ | غیرقابل جذب | زردی برگ‌های جوان |
| فسفر۸ | قفل شده | رشد کم و برگ‌های بنفش‌رنگ |
| منگنز۹ و روی۱۰ | کم‌مصرف | لکه‌دار شدن برگ‌ها و توقف رشد |
یک مثال ساده: فرض کنید یک لیوان آب دارید و مقداری نمک زیاد در آن حل کرده‌اید. اگر یک سیب‌زمینی خام را در این آب بگذارید، پس از مدذا مشاهده می‌کنید که سیب‌زمینی چروکیده و آب خود را از دست می‌دهد. این دقیقاً همان بلایی است که خاک قلیایی و شور بر سر ریشه‌های گیاه می‌آورد. آب از درون ریشه به بیرون و به سمت خاک کشیده می‌شود و گیاه پژمرده می‌شود.
چگونه خاک قلیایی را اصلاح کنیم؟
خوشبختانه برای حل مشکل خاک قلیایی راه‌حل‌های مختلفی وجود دارد. انتخاب روش به میزان قلیایی بودن خاک و نوع گیاهی که می‌خواهیم بکاریم بستگی دارد.
| روش اصلاح | شرح | موارد استفاده |
|---|---|---|
| اضافه کردن گوگرد۱۱ | گوگرد با کمک باکتری‌های خاک به اسید سولفوریک تبدیل شده و پی‌هش خاک را پایین می‌آورد. | برای باغ‌ها و مزارع بزرگ |
| استفاده از کودهای اسیدی | کودهایی مانند سولفات آمونیوم۱۲ می‌توانند به طور موقت محیط ریشه را اسیدی کنند. | گلدان‌ها و باغچه‌های کوچک |
| اضافه کردن مواد آلی | کمپوست۱۳ و کود دامی پوسیده به بهبود ساختار خاک و کاهش اثرات قلیایی کمک می‌کنند. | همه موارد |
| شستشوی خاک | آبیاری سنگین برای شستن نمک‌ها به لایه‌های پایین‌تر خاک (نیاز به زهکش۱۴ خوب دارد). | مناطق با آب کافی |
یک مثال عملی: اگر در باغچه‌ی خانه‌تان که خاک آن کمی قلیایی است، می‌خواهید یک بوته رز بکارید (که خاک کمی اسیدی را دوست دارد)، می‌توانید چاله‌ای که برای کاشت حفر می‌کنید را با خاک‌برگ۱۵ و کمپوست پر کنید. این کار یک محیط مناسب و جداگانه برای ریشه‌های گیاه جدید فراهم می‌کند.
$ 2S + 3O_2 + 2H_2O \xrightarrow{\text{باکتری}} 2H_2SO_4 $
اسید سولفوریک تولید شده ($H_2SO_4$) باعث کاهش پی‌هش خاک می‌شود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر! برخی گیاهان به خاک قلیایی عادت کرده‌اند و حتی در آن خوب رشد می‌کنند. نمونه‌های معروف شامل کلم، کاهو، مارچوبه و برخی درختان میوه مانند انجیر و انار هستند. این گیاهان را "متحمل به قلیایی بودن" می‌نامند.
این یک اشتباه رایج است. اگرچه سرکه یک اسید ضعیف است و می‌تواند به طور موقت پی‌هش را پایین بیاورد، اما این اثر بسیار کوتاه‌مدت است و استفاده زیاد از آن می‌تواند به موجودات زنده مفید خاک آسیب برساند. روش‌های مطمئن‌تری مانند استفاده از گوگرد یا کمپوست وجود دارد.
اصلاح خاک قلیایی یک شبه اتفاق نمی‌افتد. این فرآیند ممکن است چند ماه تا حتی چند سال طول بکشد. سرعت اصلاح به عواملی مانند نوع خاک، میزان قلیایی بودن، ماده اصلاح کننده و شرایط آب‌وهوایی بستگی دارد. صبر و بردباری در این کار بسیار مهم است.
پاورقی
۱ خاک قلیایی (Alkaline Soil)
۲ پی‌هش (pH)
۳ پی‌هش‌سنج (pH Meter)
۴ کاغذ تورنسل (Litmus Paper)
۵ آهک (Limestone)
۶ گچ (Gypsum)
۷ آهن (Iron - Fe)
۸ فسفر (Phosphorus - P)
۹ منگنز (Manganese - Mn)
۱۰ روی (Zinc - Zn)
۱۱ گوگرد (Sulfur - S)
۱۲ سولفات آمونیوم (Ammonium Sulfate)
۱۳ کمپوست (Compost)
۱۴ زهکش (Drainage)
۱۵ خاک‌برگ (Leaf Mold)