فرمالدئید: از دود تا زندگی روزمره
فرمالدئید چیست و از کجا می‌آید؟
فرمالدئید ساده‌ترین عضو خانواده آلدهیدها۲ است. یک مولکول کوچک که از اتم‌های کربن، هیدروژن و اکسیژن تشکیل شده است. فرمول شیمیایی آن را به این صورت نشان می‌دهند: $H_2CO$ یا $CH_2O$. این ماده در دمای اتاق به صورت یک گاز با بوی تند و محرّق است و به راحتی در آب حل می‌شود و محلولی به نام فرمالین۳ ایجاد می‌کند.
منابع تولید فرمالدئید را می‌توان به دو دسته طبیعی و انسان‌ساخت تقسیم کرد:
| منبع | توضیح و مثال | سهم تقریبی |
|---|---|---|
| منابع طبیعی | آتش‌سوزی جنگل‌ها، متابولیسم موجودات زنده، تجزیه مواد آلی در طبیعت. | بیش از 50% |
| احتراق ناقص | دود اگزوز خودروها، دود سیگار، سوختن ناقص چوب در شومینه، فعالیت کارخانه‌ها. | حدود 25% |
| محصولات خانگی و صنعتی | چسب‌های مورد استفاده در تخته‌های خرده‌چوب (نئوپان)، رنگ‌ها، منسوجات، مواد آرایشی. | حدود 25% |
فرمالدئید در خدمت بشر: کاربردهای متنوع
شاید عجیب به نظر برسد، اما همین ماده‌ای که از دود ماشین‌ها خارج می‌شود، در صنایع مختلف کاربردهای فراوانی دارد. کلید این کاربردها، خاصیت ضدعفونی‌کنندگی و توانایی آن در ایجاد پیوندهای محکم بین مولکول‌ها (بسپارش)۴ است.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای آن در تولید چسب اوره-فرمالدئید است. از این چسب برای ساخت تخته‌های خرده‌چوب (نئوپان)، تخته‌های فیبر و ام‌دی‌اف که در ساخت مبلمان، کابینت و کف‌پوش استفاده می‌شوند، بهره می‌برند. این چسب ذرات چوب را به هم می‌چسباند و یک محصول بادوام ایجاد می‌کند.
در پزشکی و زیست‌شناسی، از محلول فرمالین برای تثبیت و نگهداری نمونه‌های بیولوژیکی استفاده می‌شود. این ماده با غیرفعال کردن آنزیم‌ها و از بین بردن باکتری‌ها، از فساد نمونه‌ها جلوگیری می‌کند. حتماً نمونه‌های جانوری موجود در موزه‌ها را دیده‌اید؛ بسیاری از آن‌ها در فرمالین نگهداری شده‌اند. همچنین از فرمالدئید در تولید برخی واکسن‌ها برای غیرفعال کردن ویروس‌ها و باکتری‌ها استفاده می‌شود.
نور و تاریکی: اثرات فرمالدئید بر سلامت
فرمالدئید یک شمشیر دو لبه است. در کنار کاربردهای مفیدش، می‌تواند اثرات مضری بر سلامت داشته باشد. این اثرات به غلظت فرمالدئید و مدت زمان مواجهه بستگی دارد.
| نوع اثر | علائم و توضیحات | سطوح مواجهه |
|---|---|---|
| کوتاه‌مدت | سوزش و آبریزش چشم، سوزش بینی و گلو، سرفه، خس خس سینه، حالت تهوع. | هشدار |
| بلندمدت | آسم، حساسیت‌های پوستی، احتمال افزایش خطر ابتلا به برخی انواع سرطان (مثل سرطان بینی). | خطرناک |
افرادی که به صورت مزمن در معرض این ماده هستند، مانند کارگران برخی صنایع، بیشتر در معرض خطر قرار دارند. سازمان‌های بهداشتی جهانی، مانند سازمان جهانی بهداشت، غلظت مجاز این ماده در هوای داخل ساختمان را تعیین کرده‌اند.
راهکارهای عملی برای کاهش مواجهه در خانه
خوشبختانه راه‌های ساده‌ای برای کاهش سطح فرمالدئید در فضای داخلی خانه و محل کار وجود دارد:
تهویه، کلید طلایی: ساده‌ترین و مؤثرترین راه، باز کردن منظم پنجره‌ها است. این کار به خروج گازهای محبوس شده از محصولات چوبی و جایگزینی آن با هوای تازه کمک می‌کند. مخصوصاً پس از خرید مبلمان یا کف‌پوش جدید، اتاق را به خوبی تهویه کنید.
استفاده از گیاهان تصفیه‌کننده هوا: برخی گیاهان آپارتمانی مانند آلوئه ورا، اسپاتی فیلوم (گل چمچه‌ای) و پوتوس توانایی جذب مقداری از فرمالدئید موجود در هوا را دارند. اگرچه این روش مکمل تهویه است و نمی‌تواند به تنهایی مشکل را حل کند.
کنترل دما و رطوبت: با کاهش دما و رطوبت داخل خانه، می‌توانید سرعت انتشار فرمالدئید از محصولات را کاهش دهید. استفاده از دستگاه‌های رطوبت‌گیر و خنک‌کننده می‌تواند مفید باشد.
انتخاب محصولات کم‌انتشار: هنگام خرید محصولات چوبی مانند کابینت یا کف‌پوش، به برچسب‌های "کم‌انتشار" یا "فاقد فرمالدئید" توجه کنید. این محصولات با فناوری‌های جدید ساخته شده‌اند که گازهای کمتری منتشر می‌کنند.
پرسش‌های متداول درباره فرمالدئید
بله، آن بوی "نو" که از مبلمان، ماشین یا فرش جدید به مشام میرسد، اغلب ناشی از انتشار گازهای فرّار از جمله فرمالدئید از مواد تشکیل‌دهنده آن محصول است. این بو معمولاً با گذشت زمان و با تهویه مناسب کاهش می‌یابد.
امروزه به دلیل نگرانی‌های سلامتی، استفاده مستقیم از فرمالدئید در بسیاری از مواد آرایشی ممنوع یا محدود شده است. با این حال، برخی از مواد نگهدارنده مورد استفاده در این محصولات (مانند "رهاکنندگان فرمالدئید") ممکن است مقادیر بسیار کمی از این گاز را در طول زمان آزاد کنند که معمولاً در سطوح ایمن قرار دارد.
حرارت دادن برخی مواد غذایی می‌تواند منجر به تولید مقادیر بسیار ناچیزی از فرمالدئید به عنوان یک محصول جانبی واکنش‌های شیمیایی شود. با این حال، این مقدار آنقدر کم است که در مقایسه با سایر منابع مواجهه، ناچیز محسوب می‌شود. نگرانی اصلی، فرمالدئیدی است که از طریق تنفس هوای آلوده وارد بدن می‌شود.
پاورقی
۱ Formaldehyde
۲ Aldehydes: دسته‌ای از ترکیبات آلی که یک گروه عاملی کربونیل (-CHO) دارند.
۳ Formalin: محلول آبی اشباع شده از فرمالدئید (معمولاً ۳۷٪).
۴ Polymerization: فرآیندی که در آن مولکول‌های کوچک (مونومر) به هم متصل شده و مولکول‌های بسیار بزرگ (پلیمر) را تشکیل می‌دهند.
۵ Indispensable: ضروری و غیرقابل جایگزینی.