غرقابی (Flooding): آبیاری با جاری کردن آب روی سطح خاک
غرقابی چیست و چگونه کار می‌کند؟
آبیاری غرقابی یکی از ساده‌ترین و قدیمی‌ترین روش‌های آبیاری در کشاورزی است. در این روش، آب از یک منبع (مانند کانال یا رودخانه) به داخل مزرعه هدایت شده و به آرامی روی سطح خاک پخش می‌شود. این آب به تدریج در خاک نفوذ می‌کند تا ریشه‌های گیاهان را سیراب کند. تصور کنید یک سینی پر از شن را با آب پر کنید؛ آب به آرامی در بین ذرات شن پایین می‌رود. آبیاری غرقابی هم دقیقاً به همین شکل عمل می‌کند، اما در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر.
انواع مختلف روش غرقابی
همهٔ مزارع شبیه به هم نیستند، بنابراین کشاورزان از روش‌های مختلف غرقابی استفاده می‌کنند. انتخاب روش به عواملی مانند نوع خاک، شکل زمین و نوع محصول بستگی دارد.
| نام روش | شرح روش | مناسب برای |
|---|---|---|
| غرقابی کرتی | زمین به مربع‌ها یا مستطیل‌های کوچکی به نام «کرت» تقسیم می‌شود و هر کرت به طور جداگانه پر از آب می‌شود. | محصولات با تراکم بالا مانند گندم و جو |
| غرقابی نواری | زمین به نوارهای بلند و باریک تقسیم شده و آب در طول این نوارها جریان می‌یابد. | محصولات ردیفی مانند ذرت و پنبه |
| غرقابی شیاری | آب درون شیارهای باریک و موازی کنار ردیف‌های گیاه جاری می‌شود. | درختان میوه و محصولات باغی |
مزایا و معایب: یک مقایسهٔ منصفانه
مانند هر روش دیگری، آبیاری غرقابی نیز نقاط قوت و ضعف خود را دارد. درک این موارد به ما کمک می‌کند تا بدانیم چرا در برخی مناطق از این روش استفاده می‌شود و در برخی مناطق دیگر روش‌های مدرن‌تر ترجیح داده می‌شوند.
| مزایا | معایب |
|---|---|
| هزینهٔ کم: نیاز به تجهیزات پیچیده و گران‌قیمت ندارد. | هدررفت آب: بخشی از آب تبخیر شده یا به اعماق خاک نفوذ می‌کند. |
| سادگی: یادگیری و اجرای آن آسان است. | فرسایش خاک: جریان آب می‌تواند لایهٔ حاصلخیز خاک را بشوید. |
| مناسب برای خاک‌های رسی: آب در این خاک‌ها به خوبی پخش می‌شود. | نیاز به نیروی کار بیشتر: برای کنترل جریان آب به افراد بیشتری نیاز است. |
ریاضیات پشت آبیاری غرقابی
برای این که بدانیم یک مزرعه به چقدر آب نیاز دارد، می‌توانیم از یک محاسبهٔ ساده استفاده کنیم. فرض کنید می‌خواهیم عمق آب در یک مزرعه را محاسبه کنیم. حجم آب مورد نیاز با استفاده از رابطهٔ زیر به دست می‌آید:
در این فرمول:
V حجم آب مورد نیاز (مثلاً بر حسب متر مکعب)،
A مساحت مزرعه (مثلاً بر حسب متر مربع)،
d عمق آبی که می‌خواهیم به خاک بدهیم (بر حسب متر) است.
مثال: برای یک مزرعه 1000 متر مربعی که نیاز به آبیاری به عمق 0.1 متر دارد، حجم آب مورد نیاز خواهد بود: $ V = 1000 \times 0.1 = 100 $ متر مکعب.
یک آزمایش کوچک: نفوذ آب در خاک‌های مختلف
برای درک بهتر چگونگی نفوذ آب، یک آزمایش ساده در خانه یا مدرسه انجام دهید. سه لیوان شفاف بردارید و یکی را با خاک رس، دیگری را با ماسه و سومی را با مخلوطی از هر دو پر کنید. سپس مقدار مساوی آب به آرامی به هر لیوان اضافه کنید. با کرونومتر زمان ببینید که آب در کدام لیوان زودتر به انتها میرسد. معمولاً آب در خاک ماسه‌ای سریع‌تر نفوذ می‌کند. این آزمایش به شما نشان می‌دهد که چرا برای خاک‌های رسی (که نفوذ کندی دارند) آبیاری غرقابی مناسب‌تر است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. گیاهانی مانند برنج که به زندگی در شرایط بسیار آبی عادت دارند، برای این روش ایده‌آل هستند. اما گیاهان حساس به رطوبت زیاد (مانند برخی از درختان میوه) ممکن است در صورت استفادهٔ نادرست از این روش، دچار پوسیدگی ریشه شوند.
هدررفت زیاد آب و شستشوی املاح و مواد مغذی خاک. اگر آب بیش از حد نیاز به زمین داده شود، نه تنها آب به هدر می‌رود، بلکه مواد غذایی لازم برای رشد گیاه نیز از دسترس ریشه خارج می‌شوند.
با انجام کارهای ساده‌ای مانند تسطیح دقیق زمین (برای پخش یکنواخت آب)، تعیین زمان دقیق قطع جریان آب و کاشت گیاهان در ردیف‌های منظم می‌توان تا حد زیادی از هدررفت آب جلوگیری کرد و بازدهی را بالا برد.
آبیاری غرقابی یک روش سنتی و پرکاربرد در کشاورزی جهان است که با وجود سادگی، نیاز به مدیریت دقیق دارد. یادگیری اصول این روش نه تنها به درک ما از علم کشاورزی کمک می‌کند، بلکه اهمیت حفاظت از منابع ارزشمند آب را نیز به ما یادآوری می‌نماید. با پیشرفت فناوری، روش‌های کارآمدتری به وجود آمده‌اند، اما شناخت روش‌های پایه مانند غرقابی، سنگ بنای درک آن روش‌های پیشرفته است.
پاورقی
۱ غرقابی (Flooding): در این روش آبیاری، آب به صورت یک لایهٔ یکنواخت در سراسر سطح مزرعه پخش می‌شود.
۲ نفوذپذیری (Permeability): به توانایی خاک در عبور دادن آب از میان خود گفته می‌شود.
۳ فرسایش (Erosion): به فرآیند شسته شدن و از بین رفتن لایهٔ فوقانی و حاصلخیز خاک توسط عوامل طبیعی مانند آب و باد اطلاق می‌گردد.