حذف عجولانه سمپاد با شعار کاهش استرس؛ از تجربه تلخ طرح ارزشیابی توصیفی درس بگیریم
گاما- آموزش و پرورش با هدف کاهش استرس، تصمیمی برای حذف تدریجی مدارس سمپاد از متوسطه اول گرفته است؛ پیش از این نیز ارزشیابی توصیفی با اهداف مشابه اجرا شد ولی نتایج آزمون‌های تیمز و پرلز حکایت از افت تحصیلی پس از اجرای این طرح دارد.
به گزارش گاما به نقل از خبرگزاری فارس، چند روز پیش مسئولان وزارت آموزش و پرورش تصمیم گرفتند که با هدف حذف استرس دانش‌آموزان مقطع ابتدایی، آزمون ورودی مدارس سمپاد و نمونه دولتی و در ادامه فعالیت مدارس سمپاد را در مقطع متوسطه اول متوقف نمایند.
این اولین تصمیمی که نیست که با هدف کاهش استرس دانش‌آموزان مقطع ابتدایی گرفته می‌شود؛ طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی نیز با همین هدف در دستور کار قرار گرفت.
مبتنی بر توصیحات فوق ظاهراً نظام آموزشی هدف اصلی خود در مقطع ابتدایی را کاهش استرس می‌داند. با توجه به اینکه دستیابی به هر هدفی بدون هزینه ممکن نیست، این سوال قابل طرح است که هزینه تحقق این هدف برای نظام آموزشی چیست؟
مسئولان آموزش و پرورش معتقدند می‌شود بدون هیچ هزینه‌ای، استرس دانش‌آموزان را کاهش داد. به طور مثال چندی پیش رئیس مرکز سنجش آموزش و پرورش این‌چنین موضع‌گیری کرد؛ «بررسی‌ها نشان می‌دهد پس از اجرای ارزشیابی کیفی ـ توصیفی در دوره ابتدایی، بسیاری از استرس‌ها در دانش‌آموزان کاهش یافته و 6 سال اول ابتدایی را در فضای آرامش می‌گذرانند و کیفیت تحصیلی نیز تفاوت چندانی نکرده است». این در حالی است که یکی از هزینه‌های منطقی کاهش بیش از حد استرس دانش‌آموزان، رخوت و بی‌انگیزگی آنان برای مطالعه و به تبع آن افت تحصیلی است.
با توجه به فقدان آمار شفاف از وضعیت علمی دانش‌آموزان، بررسی میزان انطباق ادعای رئیس مرکز سنجش آموزش و پرورش با واقعیت کمی دشوار خواهد بود. با این وجود یکی از روش‌های قابل استفاده بررسی عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در ارزیابی‌های شفاف بین‌المللی است.
«مرکز مطالعات بین‌المللی تیمز (TIMSS) و پرلز(PIRLS)» یکی از مراکز بین‌المللی است که از سال 1995، عملکرد دانش‌آموزان در ریاضیات، علوم و خواندن را ارزیابی می‌کند.
عملکرد دانش‌آموزان در ریاضی و علوم از سال 1995 به‌صورت 4 سال یک‌بار به‌وسیله برگزاری آزمون تیمز سنجیده می‌شود. آزمون پرلز نیز که اجرای آن از سال 2001 به‌صورت 5 سال یک‌بار آغاز شده است، عملکرد دانش‌آموزان در خواندن را ارزیابی می‌کند. لازم به ذکر است که در این ارزیابی، دانش‌آموزان پایه چهارم و هشتم شرکت می‌کنند.
در اهمیت و اعتبار ارزیابی تیمز و پرلز می‌توان به دو نکته اشاره کرد؛ 1- به‌جز کشورهای قاره آفریقا و آمریکای لاتین، حدود 50 کشور در این ارزیابی شرکت می‌کنند که کشورهای توسعه‌یافته‌ای نظیر آمریکا، انگلیس و ... را شامل می‌شود، 2- نظام آموزشی کشورهایی نظیر فنلاند، ژاپن و سنگاپور، به استناد موفقیت آنها در این ارزیابی (و ارزیابی مشابه دیگری به نام «پیزا(PISA)») به‌عنوان نظام آموزشی پیشرو در جهان شناخته می‌شوند.
با توجه به توضیحات فوق، در ادامه به بررسی عملکرد و جایگاه ایران در این ارزیابی بین‌المللی پرداخته می‌شود تا از این رهگذر بتوانیم میزان انطباق ادعای «ثبات کیفیت تحصیلی دانش‌آموزان بعد از اجرای طرح ملی ارزشیابی کیفی ـ توصیفی» با واقعیت را بررسی کنیم.
تغییرات رتبه ایران در ارزیابی تیمز و پرلز
جایگاه ایران در 4 دورۀ اخیر برگزاری این ارزیابی در پایه چهارم ابتدایی
مبتنی بر داده‌های فوق دو نکته مهم قابل احصاء است؛
به‌طور متوسط، نظام آموزشی ایران در مقطع ابتدایی حائز جایگاه سی‌وپنجم در میان 41 کشور شرکت‌کننده است. در واقع ایران به‌طور متوسط همواره جزو 7 کشور انتهایی بوده است.
سیر تغییرات رتبه ایران از انتها، در سه دوره نخست (به‌جز یک مورد) صعودی بوده است اما بعد از سال 2011، جایگاه ایران از انتها، در یک درس ثابت و در دو درس دیگر نزول کرده است.
رتبه ایران در سال 2015 در درس علوم از انتها، حتی به پایین‌تر از سال 2007 سقوط کرده ست.
همچنین بررسی جایگاه ایران در مقایسه با کشورهای همسایه نیز نشان می‌دهد ایران تنها از کشورهای کویت و عربستان وضعیت بهتری دارد. حتی کشور امارات متحده عربی که در علوم و خواندن در سال 2011 بعد از ایران قرار داشته است، در آخرین ارزیابی گوی سبقت را از ما ربوده است.
تغییرات نمرۀ ایران در ارزیابی تیمز و پرلز
علاوه بر تغییرات جایگاه ایران، بررسی تغییرات نمره ایران در این ارزیابی نیز بسیار جالب توجه است. نمودار زیر تغییرات نمره ایران در چهار دوره اخیر را نشان می‌دهد.
لازم به ذکر است که میانگین نمرات در این آزمون 500 است. همچنین در دو دوره اخیر که حدود 50 کشور در این ارزیابی شرکت کرده‌اند، به‌طور میانگین همواره نمره 30 کشور بالاتر از میانگین بوده است.
با بررسی نمودار فوق نیز دو نکته مهم قابل استخراج است؛
نمره ایران در تمامی این سال‌ها کمتر از میانگین نمرات (500) بوده است.
سیر تغییرات نمره ایران، مشابه رتبه ایران، در سه دوره ابتدایی همواره صعودی بوده است اما در آخرین دوره، در درس ریاضیات ثابت و در دو درس دیگر نزول کرده است.
لازم به ذکر است که نمره ایران در سال 2015 در درس علوم، مشابه رتبه آن حتی به پایین‌تر از سال 2007 سقوط کرده است.
تنزل نمره و جایگاه ایران هم‌زمان با اجرای طرح ملی ارزشیابی کیفی ـ توصیفی
بررسی داده‌ای فوق نشان می‌دهد عملکرد کلی دانش‌آموزان ایرانی در ارزیابی تیمز و پرلز تا سال 2011 همواره سیری صعودی داشته اما در آخرین ارزیابی با تنزل مواجه شده است.
اگر به تاریخ اجرای ملی طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی و نیز تاریخ‌های برگزاری ارزیابی تیمز و پرلز توجه کنیم، نکته مهمی حاصل می‌شود؛ طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی در سال 83ـ 82 به‌صورت محدود آغاز شد و بعد از چند سال اجرای آزمایشی، برای دانش‌آموزان پایه اول ابتدایی در سال تحصیلی 88ـ87 به‌صورت ملی و قطعی اجرا شد. از سوی دیگر، آزمون تیمز و پرلز 2011 در اسفند ماه 1390 اجرا شده است.
مقایسه دو تاریخ فوق نشان می‌دهد دانش‌آموزان پایه چهارم شرکت‌کننده در ارزیابی سال 2015 و 2016 دقیقاً همان نسلی هستند که از سال اول ابتدایی، تحت پوشش طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی قرار گرفته است و از سوی دیگر، دانش‌آموزان شرکت‌کننده در ارزیابی سال 2011 نیز دقیقاً آخرین نسلی است که ارزشیابی توصیفی را تجربه نکرده است.
بر این اساس مقایسه نمره و رتبه ایران در این دو سال پیاپی معادل مقایسه عملکرد این دو نسل از دانش‌آموزان خواهد بود.
همانطور که در جداول و نمودارهای فوق نشان داده شد، نمره و رتبه ایران بعد از سال 2011 تنزل چشمگیری داشته است.
این تغییر معنادار بعد از اجرای نظام ارزیابی کیفی ـ توصیفی نشان می‌دهد که نظام آموزشی ایران هزینه کاهش استرس را پرداخت کرده است؛ این هزینه افت تحصیلی دانش‌آموزان بوده است.
جمع‌بندی و پیشنهادها
هدف از بررسی فوق، نقد اصل طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی نیست. به عقیده نگارنده، روح حاکم بر این طرح و اهداف آن نظیر «آگاه‌سازی دانش‌آموز و اولیا از فرآیند پیشرفت تحصیلی»، از ظرفیت لازم برای ارتقای آموزش و پرورش در مقطع ابتدایی برخوردار است.
با این وجود، به نظر میرسد آنچه مسئله‌ساز شده، تلقی مجریان از اهداف طرح است. در واقع در نگاه ایشان کاهش استرس در فرآیند آموزش به قدری مقدس جلوه کرده است که حاضر شده‌اند اصل آموزش را به پای آن قربانی کنند.
همانطور که در ابتدای این نوشته نیز اشاره شد، در این روزها تصمیم دیگری با هدف کاهش استرس اتخاذ شده است و آن حذف آزمون ورودی مدارس سمپاد و به تبع آن حذف این مدارس از مقطع متوسطه اول است.
همچنین مسئولان بعضاً طرح شهاب را به عنوان جایگزینی برای مدارس سمپاد معرفی می‌کنند، اما این طرح بعد از چندین سال همچنان در مرحله آزمایشی و تکمیل چک لیست است و تا اجرایی شدن راه بسیار دارد.
در این خصوص ابراهیم سحرخیز معاون سابق وزارت آموزش و پرورش نیز در گفت‌وگو با فارس عنوان کرد: «هنوز نتیجه طرح شهاب برای شناسایی تیزهوشان مشخص نیست؛ بنده 4 سال در کمیته طرح شهاب بودم، این طرح هنوز به پختگی لازم برای کشف استعدادهای دانش‌آموزان نرسیده است».
گویی مسئولان هنوز متوجه نتایج اجرای طرح ارزشیابی کیفی ـ توصیفی و هزینه هنگفت آن یعنی افت شدید تحصیلی دانش‌آموزان نشده‌اند.
ظاهراً با همان خیال قبلی که می‌شود بدون هزینه چیزی را به‌دست آورد، تصمیم به حذف مدارس سمپاد گرفته‌اند.
حذف آزمون ورودی مدارس سمپاد شاید استرس 20 درصد دانش‌آموزان مقطع ششم ابتدایی را که هر ساله در آزمون شرکت می‌کنند از بین ببرد، اما هزینه‌ای که نظام آموزشی برای آن می‌پردازد بی‌توجهی به استعدادهای برتر و هدر رفت سرمایه انسانی است.
تا پیش از این به واسطه حضور این معدود مدارس دولتی با کیفیت، دانش‌آموزان مستعد می‌توانستند به خدمات آموزشی با کیفیت دسترسی پیدا کنند.
با حذف این مدارس، دانش‌آموزان مستعد برخوردار راهی معدود مدارس غیردولتی با کیفیت شده و دانش‌آموزان مستعد کمتر برخوردار که نمی‌توانند شهریه سنگین مدارس غیردولتی را بپردازند از قافله جا می‌مانند.
همچنین مسئولان بعضاً طرح شهاب را به عنوان جایگزینی برای مدارس سمپاد معرفی می‌کنند، اما این طرح بعد از چندین سال همچنان در مرحله آزمایشی و تکمیل چک لیست است و تا اجرایی شدن راه بسیار دارد.
مشهود است که در این تصمیم متولیان امر برای فرار از آسیب‌های آزمون ورودی سمپاد نظیر استرس احتمالی، صورت مسئله را پاک کرده‌اند و به تبعات تصمیم خود بی‌توجه بوده‌اند.
قطعاً راه منطقی در مواجهه با آسیب آزمون‌های ورودی مدارس سمپاد، اصلاح الگوی پذیرش در مدارس سمپاد است و نه حذف کامل این مدارس تا از این طریق حداقل استعدادهای برتر این مرز و بوم مورد توجه قرار گیرند.
امیدواریم تا زمان از دست نرفته، مسئولین از تجربیات گذشته درس بگیرند. با توجه به اینکه قانونی شدن این مصوبه منوط به تأیید رئیس جمهور محترم است، از ایشان تقاضا می‌شود جهت کارشناسی دقیق‌تر و بررسی جوانب این مصوبه، آن را به شورای عالی آموزش و پرورش ارجاع دهند.