یادگیری مشاهده‌ای: یادگیری از طریق مشاهده رفتار دیگران
یادگیری مشاهده‌ای چیست؟
فرض کنید یک کودک برای اولین بار می‌بیند که چگونه پدرش با یک پیچ‌گوشی پیچی را سفت می‌کند. هفتهٔ بعد، آن کودک سعی می‌کند همین کار را با اسباب‌بازی‌هایش انجام دهد. این کودک بدون اینکه مستقیماً به او آموزش داده شده باشد، تنها از طریق مشاهده یک رفتار جدید را فراگرفته است. به این فرآیند، یادگیری مشاهده‌ای یا یادگیری اجتماعی(Social Learning) می‌گویند. این نوع یادگیری برخلاف یادگیری از طریق آزمایش و خطا، سریع‌تر و کم‌خطرتر است.
مغز ما به گونه‌ای طراحی شده که می‌تواند از تجربیات دیگران استفاده کند. وقتی شما نحوهٔ بازی کردن یک بازی ویدیویی جدید را از دوستتان تماشا می‌کنید، یا وقتی یک آشپز مبتدی دستور پخت غذایی را از یک ویدیوی آموزشی دنبال می‌کند، در حال استفاده از یادگیری مشاهده‌ای هستید.
چهار مرحلهٔ اساسی یادگیری مشاهده‌ای
یک روانشناس مشهور به نام آلبرت بندورا(Albert Bandura)، فرآیند یادگیری مشاهده‌ای را به چهار مرحلهٔ مجزا تقسیم کرد. برای اینکه یادگیری به طور کامل اتفاق بیفتد، معمولاً باید این چهار مرحله پشت سر هم رخ دهند.
| مرحله | شرح | مثال |
|---|---|---|
| توجه(Attention) | فرد باید به رفتار الگو و پیامدهای آن دقت کند. | دانش‌آموزی با دقت به معلمش نگاه می‌کند که چگونه یک مساله ریاضی را حل می‌کند. |
| حفظ(Retention) | اطلاعات مشاهده شده در حافظه ذخیره می‌شوند. | دانش‌آموز مراحل حل مساله را به خاطر می‌سپارد و حتی ممکن است آن را در ذهنش مرور کند. |
| تولید(Production) | فرد توانایی فیزیکی و ذهنی انجام آن رفتار را دارد و آن را اجرا می‌کند. | دانش‌آموز خودش قلم را برمی‌دارد و سعی می‌کند همان مساله را روی کاغذ حل کند. |
| انگیزش(Motivation) | فرد برای انجام رفتار انگیزه دارد (مثلاً به خاطر پاداش یا اجتناب از تنبیه). | دانش‌آموز انگیزه دارد چون می‌خواهد نمرهٔ خوبی بگیرد یا معلم و والدینش را خوشحال کند. |
الگوها: قهرمانان یادگیری ما
شخصی که رفتارش را مشاهده می‌کنیم، الگو(Model) نامیده می‌شود. الگوها می‌توانند والدین، معلمان، دوستان، شخصیت‌های تلویزیونی یا حتی اینفلوئنسرهای فضای مجازی باشند. ویژگی‌های الگو بر میزان یادگیری ما تأثیر می‌گذارد. ما معمولاً بیشتر از افرادی یاد می‌گیریم که:
- شباهتی به خودمان داشته باشند.
- دوست‌داشتنی، قدرتمند یا متخصص به نظر برسند.
- رفتارشان پیامدهای مثبتی (پاداش) به دنبال داشته باشد.
برای مثال، یک نوجوان ممکن است سبک لباس پوشیدن خوانندهٔ محبوبش را تقلید کند چون آن خواننده را موفق و محبوب می‌بیند. این یک نمونه از یادگیری مشاهده‌ای است.
کاربردهای یادگیری مشاهده‌ای در کلاس درس
معلمان هوشمند از این نوع یادگیری به طور طبیعی در تدریس خود استفاده می‌کنند. وقتی معلمی یک آزمایش علمی را مرحله به مرحله انجام می‌دهد و دانش‌آموزان با دقت تماشا می‌کنند، در واقع در حال تسهیل یادگیری مشاهده‌ای هستند. روش‌های دیگر عبارتند از:
- یادگیری مشارکتی: قرار دادن دانش‌آموزان قوی در کنار دانش‌آموزان ضعیف‌تر.
- اجرای نمایش: بازی کردن یک صحنهٔ تاریخی توسط دانش‌آموزان برای همکلاسی‌ها.
- استفاده از ویدیوهای آموزشی: نشان دادن فرآیندهای پیچیده به صورت بصری.
حتی رفتارهای اجتماعی مانند همدلی، صبر و رعایت نوبت نیز اغلب از طریق مشاهدهٔ تعاملات معلم با دیگران فراگرفته می‌شوند.
تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی
امروزه، رسانه‌ها نقش الگوهای بسیار قدرتمندی را ایفا می‌کنند. یک کودک با تماشای یک قهرمان فیلم که برای دفاع از خود از خشونت استفاده می‌کند، ممکن است این رفتار را یاد بگیرد. از طرفی، دیدن یک چالش اینترنتی برای کمک به نیازمندان می‌تواند رفتارهای نوعدوستانه را تقویت کند. نکتهٔ مهم این است که ما باید هوشمندانه مشاهده کنیم و همیشه به پیامدهای رفتارهایی که می‌بینیم فکر کنیم.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاورقی
۱ یادگیری مشاهده‌ای (Observational Learning)
۲ مشاهده (Observation)
۳ الگو (Model)
۴ یادگیری اجتماعی (Social Learning)
۵ آلبرت بندورا (Albert Bandura)
۶ توجه (Attention)
۷ حفظ (Retention)
۸ تولید (Production)
۹ انگیزش (Motivation)