شرطی‌سازی کلاسیک: یادگیری از طریق جفت‌سازی محرک‌ها
کشف بزرگ: آزمایش پاولف با سگ‌ها
داستان از آزمایشگاهی در روسیه آغاز می‌شود، جایی که ایوان پاولف، فیزیولوژیست مشهور، در حال مطالعه روی دستگاه گوارش سگ‌ها بود. او متوجه پدیده‌ای عجیب شد: سگ‌ها نه تنها با دیدن غذا، که حتی با دیدن فردی که معمولاً به آنان غذا می‌داد یا حتی با شنیدن صدای قدم‌های او نیز بزاق ترشح می‌کردند. این مشاهده، جرقه‌ای برای کشف یکی از مهم‌ترین اصول یادگیری در روانشناسی شد.
پاولف به‌طور نظام‌مند آزمایشی ترتیب داد. او ابتدا صدای یک زنگ را به تنهایی در نظر گرفت و مشاهده کرد که این صدا هیچ واکنش بزاقی در سگ ایجاد نمی‌کند. سپس، همزمان با به صدا درآوردن زنگ، غذا را به سگ ارائه می‌داد. پس از چندین بار تکرار این جفت‌سازی، سگ یاد گرفت که صدای زنگ را پیش‌درآمدی برای آمدن غذا بداند. نتیجه شگفت‌انگیر بود: حالا تنها صدای زنگ (بدون ارائه غذا) به تنهایی باعث ترشح بزاق سگ می‌شد.
واژه‌نامه و اجزای اصلی شرطی‌سازی
برای درک بهتر این فرآیند، لازم است با اصطلاحات کلیدی آن آشنا شویم. هر یک از این اجزا مانند قطعات یک پازل هستند که در کنار هم، تصویر کامل یادگیری را شکل می‌دهند.
| عنصر | تعریف | مثال در آزمایش پاولف |
|---|---|---|
| محرک بی‌شرط3 | محرکی که به طور طبیعی و خودکار یک پاسخ را برمی‌انگیزد. | غذا |
| پاسخ بی‌شرط4 | پاسخ خودکار و غیراکتسابی به محرک بی‌شرط. | ترشح بزاق در پاسخ به دیدن غذا |
| محرک خنثی5 | در ابتدا، محرکی که هیچ پاسخ خاصی را ایجاد نمی‌کند. | صدای زنگ (ق از جفت‌سازی) |
| محرک شرطی6 | محرک خنثی سابق که پس از جفت‌سازی مکرر با محرک بی‌شرط، به تنهایی توانایی ایجاد پاسخ را پیدا می‌کند. | صدای زنگ (پس از جفت‌سازی) |
| پاسخ شرطی7 | پاسخ اکتسابی و آموخته‌شده به محرک شرطی. | ترشح بزاق در پاسخ به صدای زنگ |
مراحل پنج‌گانه شکل‌گیری یک پاسخ شرطی
یادگیری از طریق شرطی‌سازی کلاسیک یک شبه رخ نمی‌دهد، بلکه فرآیندی تدریجی دارد. این فرآیند را می‌توان در پنج مرحلهٔ متوالی خلاصه کرد:
| مرحله | شرح | وضعیت |
|---|---|---|
| 1. پیش از شرطی‌سازی | محرک بی‌شرط (غذا) → پاسخ بی‌شرط (بزاق). محرک خنثی (زنگ) → هیچ پاسخی. | پایه‌ای |
| 2. در حین شرطی‌سازی | محرک خنثی (زنگ) به طور مکرر و بلافاصله قبل از محرک بی‌شرط (غذا) ارائه می‌شود. | یادگیری |
| 3. پس از شرطی‌سازی | اکنون محرک خنثی به "محرک شرطی" تبدیل شده و به تنهایی می‌تواند "پاسخ شرطی" (بزاق) را ایجاد کند. | اتمام یادگیری |
| 4. خاموشی8 | اگر محرک شرطی (زنگ) بارها بدون همراهی با محرک بی‌شرط (غذا) ارائه شود، پاسخ شرطی به تدریج ضعیف و ناپدید می‌شود. | فراموشی |
| 5. بازیابی خودبه‌خودی9 | پس از یک دوره استراحت، ارائه مجدد محرک شرطی ممکن است منجر به بازگشت ضعیف پاسخ شرطی شود. | یادآوری |
شرطی‌سازی در زندگی روزمره: از تبلیغات تا ترس‌ها
این نوع یادگیری محدود به آزمایشگاه نیست و در بسیاری از موقعیت‌های روزمره ما نقش دارد. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های انسانی، آزمایش "آلبرت کوچک" بود که توسط جان واتسون انجام شد. در این آزمایش، یک کودک به نام آلبرت یاد گرفت که از یک موش سفید بترسد، زیرا هر بار که موش را می‌دید، محقق با ایجاد یک صدای بلند و ترسناک (محرک بی‌شرط) باعث وحشت او (پاسخ بی‌شرط) می‌شد. پس از چندین بار جفت‌سازی، آلبرت تنها با دیدن موش (که اکنون به محرک شرطی تبدیل شده بود) می‌ترسید (پاسخ شرطی).
تبلیغات تجاری نیز از این اصل بهره‌گیری می‌کنند. یک شرکت نوشابه‌سازی ممکن است نوشیدنی خود (محرک خنثی) را همواره در صحنه‌هایی شاد، همراه با موسیقی انرژی‌بخش و افراد خندان (محرک بی‌شرط که احساس شادی ایجاد می‌کند) نشان دهد. پس از دیدن مکرر این تبلیغات، ممکن است تنها دیدن قوطی آن نوشابه (محرک شرطی) احساسات مثبت و شادی خفیفی (پاسخ شرطی) در شما ایجاد کند.
حتی احساس تهوع ناشی از شیمی‌درمانی نیز می‌تواند شرطی شود. بیماران گاهی پس از چندین جلسه درمان، تنها با دیدن مطب پزشک یا بوی الکل، احساس حالت تهوع پیدا می‌کنند، زیرا این محرک‌های خنثی قبلی با داروهای ایجادکننده تهوع جفت شده‌اند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاورقی
1. Classical Conditioning
2. Ivan Pavlov
3. Unconditioned Stimulus (US)
4. Unconditioned Response (UR)
5. Neutral Stimulus (NS)
6. Conditioned Stimulus (CS)
7. Conditioned Response (CR)
8. Extinction
9. Spontaneous Recovery
10. Operant Conditioning