پلاسمای خون: دریای شگفت‌انگیز درون رگ‌های ما
پلاسما چیست و از چه چیزی ساخته شده است؟
اگر خون را یک رودخانه در نظر بگیریم، پلاسما همان آب این رودخانه است که همه‌ی سلول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها در آن شناورند. حدود 55 درصد از حجم خون را پلاسما تشکیل می‌دهد. این مایع عمدتاً از آب (90 درصد) ساخته شده، اما 10 درصد باقیمانده شامل مواد بسیار مهمی است.
| ماده | عملکرد اصلی | مثال |
|---|---|---|
| آلبومین3 | حفظ فشار خون و انتقال هورمون‌ها | مانند یک کامیون حمل‌ونقل در جاده‌ی خون عمل می‌کند. |
| گلوبولین‌ها4 | مقابله با عفونت‌ها (پادتن‌ها) | سربازان سیستم ایمنی بدن |
| فیبرینوژن5 | لخته‌سازی خون | مانند چسبی که نشتی رگ را می‌بندد. |
| مواد معدنی، قندها و هورمون‌ها | تأمین انرژی و تنظیم عملکرد بدن | سوخت و پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن |
کارخانه پروتئین‌سازی: از پلاسما تا پروتئین‌های نوترکیب
بدن انسان به طور طبیعی پروتئین‌های مهمی مانند فاکتور انعقادی6 یا انسولین7 را تولید می‌کند. اما گاهی بدن برخی افراد قادر به تولید کافی این پروتئین‌ها نیست. اینجاست که پروتئین‌های نوترکیب به کمک می‌آیند.
پروتئین نوترکیب چیست؟ این پروتئین‌ها در آزمایشگاه و با استفاده از فناوری دی‌ان‌ای8 نوترکیب ساخته می‌شوند. دانشمندان ژن مسئول ساخت یک پروتئین خاص انسانی (مثلاً انسولین) را برمی‌دارند و آن را داخل یک سلول میزبان (مانند یک سلول باکتری یا مخمر) قرار می‌دهند. این سلول میزبان مانند یک کارخانه‌ی زنده عمل کرده و شروع به تولید انبوه آن پروتئین انسانی می‌کند.
چرا پلاسما در این داستان مهم است؟ بسیاری از این پروتئین‌های نوترکیب، در نهایت باید در پلاسمای خون بیمار تزریق شوند تا بتوانند کار خود را انجام دهند. پلاسما بستر طبیعی این پروتئین‌ها در بدن است.
پلاسما در عمل: از درمان بیماری‌ها تا نجات جان‌ها
کاربردهای پلاسما و پروتئین‌های مشتق شده از آن بسیار گسترده است. برای درک بهتر، به این مثال‌ها توجه کنید:
مثال ۱: درمان هموفیلی
افراد مبتلا به هموفیلی فاقد یک فاکتور انعقادی در پلاسمای خود هستند. در گذشته، برای درمان آن از پلاسمای اهدایی استفاده می‌شد. امروزه، فاکتورهای انعقادی نوترکیب در آزمایشگاه ساخته شده و مستقیماً به جریان خون (پلاسمای) بیمار تزریق می‌شوند تا به لخته‌شدن خون او کمک کنند.
مثال ۲: ساخت پادتن9
گاهی از پلاسمای افراد بهبودیافته از یک بیماری (مانند کووید-۱۹) استفاده می‌شود، زیرا پلاسمای آنان مملو از پادتن علیه آن بیماری خاص است. این پادتن‌ها می‌توانند به بیماران دیگر کمک کنند تا با بیماری مبارزه کنند. این یک شکل طبیعی‌تر از استفاده از پلاسماست.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. این یک اشتباه رایج است. پلاسما شامل فاکتورهای انعقادی (مانند فیبرینوژن) است، در حالی که سرم، پلاسمایی است که این فاکتورها از آن خارج شده‌اند. برای جداسازی پلاسما، خون را در لوله‌های حاوی ضد انعقاد نگه می‌دارند، اما برای گرفتن سرم، اجازه می‌دهند خون لخته شود و سپس مایع بالایی آن را برمی‌دارند.
بله. در اهدای پلاسما، خون از فرد اهداکننده گرفته می‌شود، پلاسما از سلول‌های خون جدا شده و سپس سلول‌های خون دوباره به بدن فرد بازگردانده می‌شوند. این فرآیند امکان اهدای مکرر با فواصل کوتاه‌تر را فراهم می‌کند.
بله، زیرا این پروتئین‌ها با دقت بسیار بالا در محیط‌های کنترل‌شده تولید و تصفیه می‌شوند. از آنجا که از منابع انسانی (خون اهدایی) به دست نمی‌آیند، خطر انتقال بیماری‌های خونی را به همراه ندارند، که این یک مزیت بزرگ ایمنی محسوب می‌شود.
پاورقی
1 پلاسمای خون (Blood Plasma): بخش مایع و زردرنگ خون که سلول‌های خونی در آن شناورند.
2 پروتئین‌های نوترکیب (Recombinant Proteins): پروتئین‌هایی که با استفاده از فناوری دی‌ان‌ای نوترکیب در محیط آزمایشگاه تولید می‌شوند.
3 آلبومین (Albumin): پروتئینی در پلاسما که به حفظ فشار انکوتیک خون کمک می‌کند.
4 گلوبولین‌ها (Globulins): گروهی از پروتئین‌ها در پلاسما که شامل پادتن‌ها (ایمونوگلوبولین‌ها) می‌شوند.
5 فیبرینوژن (Fibrinogen): پروتئینی در پلاسما که برای تشکیل لخته خون ضروری است.
6 فاکتور انعقادی (Clotting Factor): پروتئین‌های موجود در پلاسما که در فرآیند لخته‌شدن خون نقش دارند.
7 انسولین (Insulin): هورمونی که سطح قند خون را تنظیم می‌کند.
8 دی‌ان‌ای (DNA): مولکول حاوی اطلاعات ژنتیکی.
9 پادتن (Antibody): پروتئینی که توسط سیستم ایمنی برای شناسایی و خنثی کردن عوامل بیگانه تولید می‌شود.
10 سرم خون (Blood Serum): بخش مایع خون پس از لخته شدن و حذف فاکتورهای انعقادی.