جنین: شگفتی رشد از هفته نهم تا تولد
سه‌ماهه دوم: جهش رشد و اولین حرکات
سه‌ماهه دوم بارداری که از هفته 13 تا 26 ادامه دارد، دوره‌ای سرنوشت‌ساز برای رشد سریع جنین است. در این مرحله، اندام‌های اصلی که در سه‌ماهه اول شکل گرفته‌اند، به بلوغ و تکامل عملکردی نزدیک می‌شوند.
یکی از قابل‌توجه‌ترین اتفاقات این دوره، شروع حرکات جنین است که معمولاً بین هفته‌های 18 تا 22 توسط مادر احساس می‌شود. این حرکات که ابتدا شبیه بال زدن پروانه یا حباب‌های کوچک توصیف می‌شوند، نشان‌دهنده سلامت و فعال بودن سیستم عصبی و عضلانی جنین هستند.
| هفته بارداری | طول تقریبی (سانتی‌متر) | وزن تقریبی (گرم) | مهم‌ترین رویدادهای رشد |
|---|---|---|---|
| 14 | 8.5 | 45 | جنین می‌تواند انگشتان خود را ببندد و ابروها در حال شکل‌گیری هستند. |
| 20 | 16.5 | 300 | مادر اولین حرکات (تکان‌خوردن۳) را احساس می‌کند. موهای نازک سر و بدن ظاهر می‌شوند. |
| 24 | 30 | 600 | غدد عرق شروع به کار می‌کنند. اثر انگشت در حال شکل‌گیری است. |
سه‌ماهه سوم: آماده‌سازی نهایی برای زندگی مستقل
سه‌ماهه سوم از هفته 27 تا زایمان، مرحله نهایی و بسیار مهمی است. در این دوره، جنین بیشترین افزایش وزن را تجربه می‌کند و اندام‌های حیاتی مانند ریه و مغز به بلوغ نهایی خود نزدیک می‌شوند تا برای زندگی خارج از رحم آماده شوند.
ریه‌ها شروع به تولید ماده‌ای به نام سورفکتانت۴ می‌کنند. این ماده مانند یک روان‌کننده عمل می‌کند و از چسبیدن کیسه‌های هوایی ریه به هم در هنگام اولین تنفس نوزاد جلوگیری می‌کند. بدون این ماده، تنفس برای نوزاد بسیار دشوار خواهد بود.
مغز نیز به سرعت در حال رشد است و沟ها و شکنج‌های مغزی عمیق‌تر می‌شوند. این فرآیند سطح مغز را افزایش می‌دهد و فضای بیشتری برای نورون‌ها (سلول‌های عصبی) فراهم می‌کند. سیستم ایمنی بدن جنین نیز در حال تکامل است و آنتیبادی‌های ضروری را از جفت از مادر دریافت می‌کند.
تکامل حواس پنجگانه در رحم
جنین در طول مراحل پایانی رشد، به تدریج توانایی درک دنیای اطراف خود را پیدا می‌کند. این تکامل حسی نقش مهمی در آماده‌سازی او برای تعامل با محیط پس از تولد دارد.
شنوایی: از حدود هفته 18، استخوان‌های گوش داخلی شروع به سخت شدن می‌کنند و جنین می‌تواند صداهایی مانند ضربان قلب مادر، جریان خون و همچنین صداهای بم خارج از رحم را بشنود. مطالعات نشان داده‌اند که نوزادان پس از تولد، صدای مادر خود را ترجیح می‌دهند و حتی نسبت به داستان‌ها یا آهنگ‌هایی که مادر در دوران بارداری مرتباً می‌خوانده، آرامش بیشتری نشان می‌دهند.
بینایی: اگرچه محیط رحم تاریک است، اما جنین از هفته 26 می‌تواند چشمان خود را باز و بسته کند و به نور شدید از خارج از بدن مادر (مثلاً با تابش نور خورشید به شکم) واکنش نشان دهد. مردمک چشم او قادر به انقباض و انبساط است.
چشایی و بویایی: جنین مایع آمنیوتیک۵ اطراف خود را می‌بلعد که طعم و بوی آن تحت تأثیر غذایی است که مادر می‌خورد. این امر به او کمک می‌کند پس از تولد، نسبت به طعم‌های آشنا (مانند طعم شیر مادر) گرایش پیدا کند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، لزوماً اینطور نیست. با بزرگ‌تر شدن جنین و محدود شدن فضای رحم، الگوی حرکتی او تغییر می‌کند. به جای لگدهای محکم و سریع، ممکن است حرکات نرم‌تر، غلتیدن یا کشش را احساس کنید. با این حال، اگر کاهش محسوس و ناگهانی در حرکات احساس کردید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید.
تحقیقات نشان می‌دهند که جنین از حدود هفته 28 چرخه‌های خواب و بیداری دارد و حتی مرحله خواب همراه با حرکات سریع چشم (REM) را تجربه می‌کند. این مرحله از خواب با رویا دیدن در بزرگسالان مرتبط است. اگرچه نمی‌دانیم دقیقاً چه چیزی را "می‌بینند"، اما مغز آنها در حال تمرین و سازماندهی اتصالات عصبی است.
در پزشکی، به موجود در حال رشد در رحم، از پایان هفته هشتم بارداری تا لحظه تولد، جنین گفته می‌شود. قبل از هفته هشتم، رویان۶ نام دارد. بلافاصله پس از خروج از رحم و قطع بند ناف، عنوان نوزاد به او اطلاق می‌شود. این تغییر نام نشان‌دهنده تغییر محیط زندگی و وضعیت فیزیولوژیکی او است.
پاورقی
۱ جنین (Fetus): به موجود در حال رشد در رحم از پایان هفته هشتم بارداری تا لحظه تولد اطلاق می‌شود.
۲ ریه (Lung): اندام تنفسی که در دوران جنینی مراحل نهایی تکامل خود را طی می‌کند.
۳ تکان‌خوردن (Quickening): اصطلاحی برای توصیف اولین حرکات جنین که توسط مادر احساس می‌شود.
۴ سورفکتانت (Surfactant): ماده‌ای surface-active که در ریه تولید شده و از روی هم خوابیدن کیسه‌های هوایی جلوگیری می‌کند.
۵ مایع آمنیوتیک (Amniotic Fluid): مایع محافظی که جنین را در کیسه جنین احاطه کرده است.
۶ رویان (Embryo): مرحله اولیه رشد موجود، از لقاح تا پایان هفته هشتم بارداری.