آرتروز: وقتی مفاصل ما فرسوده می‌شوند
آرتروز دقیقاً چیست؟
برای درک آرتروز، اول باید بدانیم مفصل چگونه کار می‌کند. مفصل محلی است که دو استخوان به هم می‌رسند، مانند زانو، لگن یا انگشتان دست. در انتهای این استخوان‌ها یک لایه نرم و انعطاف‌پذیر به نام غضروف وجود دارد که مانند یک بالشتک عمل می‌کند و از ساییده شدن استخوان‌ها به یکدیگر جلوگیری می‌کند. آرتروز زمانی رخ می‌دهد که این غضروف محافظ به تدریج از بین می‌رود و نازک می‌شود. در نتیجه، استخوان‌ها مستقیم روی هم ساییده می‌شوند که باعث درد، تورم و محدودیت در حرکت مفصل می‌شود.
تصور کنید لاستیک یک دوچرخه پس از سال‌ها استفاده، آج خود را از دست بدهد و نازک شود. در نهایت، طوقه‌ی دوچرخه مستقیماً با زمین تماس پیدا می‌کند و حرکت را ناهموار و دشوار می‌سازد. آرتروز نیز دقیقاً همین اتفاق را برای مفاصل ما می‌اندازد.
علل و عوامل ایجاد کننده آرتروز
عوامل مختلفی می‌توانند در ایجاد و پیشرفت آرتروز نقش داشته باشند. این عوامل را می‌توان در جدول زیر خلاصه کرد:
| عامل | توضیح |
|---|---|
| افزایش سن | با گذشت زمان، توانایی غضروف برای ترمیم خود کاهش می‌یابد. احتمال ابتلا به آرتروز پس از 45 سالگی به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. |
| چاقی | وزن اضافی فشار زیادی به مفاصل تحمل‌کننده‌ی وزن مانند زانوها و لگن وارد می‌کند. هر 5 کیلوگرم افزایش وزن، فشار اضافی معادل 20 کیلوگرم روی زانوها ایجاد می‌کند! |
| آسیب‌های قدیمی | شکستگی‌ها، دررفتگی‌ها یا پارگی رباط‌ها (مانند پارگی منیسک زانو در ورزشکاران) می‌توانند ساختار طبیعی مفصل را تغییر داده و منجر به آرتروز زودرس شوند. |
| ورزش سنگین و شغل‌های خاص | افرادی که کارشان شامل بلندکردن مکرر اجسام سنگین، چمباتمه‌زدن طولانی‌مدت یا فشار مداوم روی یک مفصل خاص است، بیشتر در معرض خطر هستند. |
| وراثت | برخی افراد به صورت ژنتیکی مستعد ابتلا به آرتروز، به ویژه در دست‌ها و زانوها هستند. |
علائمی که باید جدی بگیریم
آرتروز معمولاً به آرامی و در طول ماه‌ها یا سال‌ها ایجاد می‌شود. مهم‌ترین علائم آن عبارتند از:
- درد مفصل: دردی که معمولاً با حرکت مفصل بدتر می‌شود و با استراحت بهبود می‌یابد.
- خشکی مفصل: به ویژه پس از دوره‌های بی‌حرکتی، مانند زمانی که صبح از خواب بیدار می‌شوید. این خشکی معمولاً کمتر از 30 دقیقه طول می‌کشد.
- تورم و حساسیت به لمس: اطراف مفصل ممکن است متورم و در هنگام فشار دادن دردناک باشد.
- کاهش دامنه‌ی حرکت: ممکن است نتوانید مفصل خود را به طور کامل خم یا صاف کنید.
- صدای تق تق: ممکن است هنگام حرکت مفصل، صدای سایش یا تق تق احساس کنید.
مفاصلی که بیشتر درگیر می‌شوند
اگرچه آرتروز می‌تواند هر مفصلی را تحت تأثیر قرار دهد، اما برخی مفاصل به دلیل تحمل وزن یا استفاده‌ی مکرر، بیشتر هدف قرار می‌گیرند:
- زانوها: شایع‌ترین محل ابتلا به دلیل تحمل وزن بدن.
- لگن: مفصل لگن نیز وزن بدن را تحمل می‌کند.
- ستون فقرات: مهره‌های گردن و کمر.
- دست‌ها: به ویژه در بند انتهایی و میانی انگشتان.
- پاها: مفصل شست پا.
راه‌های تشخیص و کنترل بیماری
پزشک معمولاً با پرسش درباره‌ی علائم و معاینه‌ی فیزیکی مفصل، می‌تواند آرتروز را تشخیص دهد. عکسبرداری با اشعه‌ی ایکس نیز برای مشاهده‌ی باریک‌شدن فضای مفصلی (ناشی از نازک‌شدن غضروف) و تشکیل زواید استخوانی به نام "استئوفیت"4 استفاده می‌شود. هیچ درمان قطعی برای آرتروز وجود ندارد، اما هدف اصلی کاهش درد، بهبود عملکرد مفصل و کند کردن روند پیشرفت بیماری است.
| راهکار | توضیح و مثال |
|---|---|
| کنترل وزن | مهم‌ترین عامل قابل کنترل. کاهش وزن حتی به میزان کم، فشار روی زانوها و لگن را به شدت کاهش می‌دهد. |
| ورزش منظم | ورزش‌های کم‌ضربه مانند شنا، پیاده‌روی در سطح صاف و دوچرخه‌ثابت، عضلات اطراف مفصل را تقویت کرده و به ثبات آن کمک می‌کنند. |
| فیزیوتراپی | متخصص فیزیوتراپی می‌تواند تمرینات خاصی برای تقویت عضلات و افزایش انعطاف‌پذیری مفصل آموزش دهد. |
| داروها | داروهای مسکن ساده (مانند استامینوفن) یا ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی5 (مانند ایبوپروفن) برای کاهش درد و التهاب استفاده می‌شوند. |
| تزریق به مفصل | در موارد شدیدتر، پزشک ممکن است تزریق کورتون یا مواد لغزنده‌کننده (اسید هیالورونیک) را به داخل مفصل پیشنهاد کند. |
| جراحی | وقتی روش‌های دیگر مؤثر نباشند، جراحی برای تعویض کامل مفصل (آرتروپلاستی6) انجام می‌شود. |
یک روز زندگی با آرتروز زانو
فرض کنید آقای کریمی، یک معلم بازنشسته، به آرتروز زانو مبتلا است. صبح که از خواب بیدار می‌شود، زانوهایش احساس خشکی می‌کنند. او به آرامی از رختخواب بلند می‌شود و چند دقیقه درجا راه می‌رود تا این خشکی برطرف شود. برای خرید از پله‌های آسانسوردار ساختمان استفاده می‌کند تا از فشار آوردن به زانوهایش هنگام پایین رفتن از پله اجتناب کند. او سه روز در هفته به استخر می‌رود و در آب راه می‌رود و نرمش می‌کند. این ورزش به تقویت عضلات رانش کمک کرده و درد او را به طور محسوسی کاهش داده است. آقای کریمی یاد گرفته است که چگونه با مدیریت فعالیت‌های روزمره و پیروی از یک سبک زندگی سالم، با بیماری خود کنار بیاید و کیفیت زندگی خوبی داشته باشد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر، برخلاف تصور رایج، ورزش منظم و صحیح یکی از مهم‌ترین بخش‌های درمان آرتروز است. ورزش‌های مناسب باعث تقویت عضلات اطراف مفصل می‌شوند که مانند یک نگهدارنده‌ی طبیعی عمل کرده و فشار را از روی مفصل برمی‌دارند. البته باید از ورزش‌های پربرخورد و فشارآورنده خودداری کرد.
پاسخ: اگرچه احتمال ابتلا با افزایش سن بیشتر می‌شود، اما آرتروز مختص سالمندان نیست. جوانان نیز به ویژه در اثر آسیب‌های ورزشی، چاقی یا عوامل ژنتیکی ممکن است به آن مبتلا شوند.
پاسخ: خیر، آب و هوا علت ایجاد آرتروز نیست. اما بسیاری از افراد مبتلا گزارش می‌دهند که درد و خشکی مفاصلشان در هوای سرد و مرطوب بدتر می‌شود. دلیل دقیق این امر کاملاً مشخص نیست اما ممکن است به تغییرات فشار هوا یا حساسیت اعصاب مربوط باشد.
پاورقی
1 آرتروز (Osteoarthritis): شایع‌ترین نوع بیماری مفصلی که با تخریب غضروف مشخص می‌شود.
2 غضروف (Cartilage): بافت سخت اما انعطاف‌پذیر و لغزنده‌ای که انتهای استخوان‌ها را در مفصل می‌پوشاند.
3 روماتیسم مفصلی (Rheumatoid Arthritis): یک بیماری خودایمنی که در آن سیستم ایمنی بدن به پوشش مفاصل حمله می‌کند.
4 استئوفیت (Osteophyte): زائده‌ی استخوانی که در لبه‌های مفصل مبتلا به آرتروز تشکیل می‌شود.
5 ضدالتهاب غیراستروئیدی (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drug - NSAID): گروهی از داروها که برای کاهش درد و التهاب استفاده می‌شوند، مانند ایبوپروفن و ناپروکسن.
6 آرتروپلاستی (Arthroplasty): عمل جراحی تعویض مفصل مصنوعی.