اعصاب مغزی: دوازده فرماندهٔ پنهان بدن شما
اعصاب مغزی چیستند و چگونه کار می‌کنند؟
بدن شما یک شبکهٔ ارتباطی فوق‌العاده دارد که دستگاه عصبی۱ نامیده می‌شود. این دستگاه شامل مغز، نخاع و اعصاب است. اعصاب مغزی۲ بخش مهمی از این سیستم هستند. برخلاف سایر اعصاب بدن که از نخاع خارج می‌شوند، این اعصاب مستقیماً از سطح زیرین مغز به‌ویژه از ساقهٔ مغز۳ منشأ می‌گیرند. آن‌ها مانند کابل‌های ارتباطی ویژه‌ای هستند که مغز را مستقیماً به اندام‌های حسی، عضلات و غدد موجود در سر و گردن متصل می‌کنند.
برای به خاطر سپردن تعداد آن‌ها، کافیست بدانید که ۱۲ جفت عصب مغزی وجود دارد که به ترتیب از جلو به عقب مغز شماره‌گذاری شده‌اند. هر عصب با یک عدد رومی (مثلاً I برای عصب اول) و یک نام مشخص می‌شود. این اعصاب بر اساس کاری که انجام می‌دهند به سه دستهٔ اصلی تقسیم می‌شوند:
اعصاب حسی۴: اطلاعات را از اندام‌های حسی (مانند چشم، بینی، گوش) به مغز می‌برند. مانند عصب بویایی.
اعصاب حرکتی۵: فرمان‌های حرکتی را از مغز به عضلات می‌برند. مانند عصب حرکتی چشم.
اعصاب مختلط۶: هم کار حسی و هم کار حرکتی را انجام می‌دهند. مانند عصب سه‌قلو.
آشنایی با دوازده فرمانده: از بو تا زبان
در این بخش، هر یک از این دوازده عصب را به طور خلاصه و با ذکر یک مثال ساده بررسی می‌کنیم. این جدول به شما کمک می‌کند تا عملکرد هر عصب را به راحتی به خاطر بسپارید.
| عدد رومی | نام عصب | نوع | عملکرد اصلی | مثال ساده |
|---|---|---|---|---|
| I | بویایی۷ | حسی | دریافت حس بویایی | وقتی بوی گل رز را استشمام می‌کنید. |
| II | بینایی۸ | حسی | دریافت حس بینایی | وقتی تصویر یک دوست را می‌بینید. |
| III | حرکتی چشم۹ | حرکتی | حرکت اکثر عضلات چشم؛ تنگ و گشاد کردن مردمک | وقتی چشمانتان را به اطراف می‌چرخانید. |
| IV | قرقرهای۱۰ | حرکتی | حرکت چشم به سمت پایین و داخل | وقتی به نوک بینی خود نگاه می‌کنید. |
| V | سه‌قلو۱۱ | مختلط | حس صورت و حرکت عضلات جویدن | وقتی غذا می‌جوید یا صورتتان را لمس می‌کنید. |
| VI | اُبْدُکْس۱۲ | حرکتی | حرکت چشم به سمت بیرون | وقتی به سمتی نگاه می‌کنید. |
| VII | صورتی۱۳ | مختلط | حرکت عضلات صورت؛ حس چشایی دو سوم جلوی زبان | وقتی لبخند می‌زنید یا مزهٔ ترشی را احساس می‌کنید. |
| VIII | دهلیزی-حلزونی۱۴ | حسی | حس شنوایی و تعادل | وقتی به موسیقی گوش می‌دهید یا تعادل خود را حفظ می‌کنید. |
| IX | زبان-حلقی۱۵ | مختلط | حس چشایی یک سوم عقب زبان؛ بلع؛ کنترل فشار خون | وقتی غذا را قورت می‌دهید. |
| X | مُبهم۱۶ | مختلط | کنندهٔ بسیاری از اندام‌های قفسهٔ سینه و شکم؛ بلع؛ صحبت کردن | وقتی نفس عمیق می‌کشید یا ضربان قلبتان تنظیم می‌شود. |
| XI | فرعی۱۷ | حرکتی | حرکت عضلات گردن و شانه | وقتی شانه‌های خود را بالا می‌اندازید. |
| XII | زیرزبانی۱۸ | حرکتی | حرکت زبان | وقتی حرف می‌زنید یا غذا را در دهانتان می‌چرخانید. |
اعصاب مغزی در زندگی روزمره: یک همکاری گروهی
حالا بیایید ببینیم این اعصاب چگونه با هم کار می‌کنند تا یک فعالیت ساده مانند خوردن یک تکه پیتزا را ممکن سازند:
۱. دیدن پیتزا: عصب بینایی (II) تصویر پیتزای داغ و پنیری را به مغز شما منتقل می‌کند.
۲. بوییدن پیتزا: عصب بویایی (I) عطر وسوسه‌انگیز آن را به مغز می‌فرستد.
۳. برداشتن پیتزا: مغز شما به عضلات دست فرمان می‌دهد (از طریق نخاع)، اما برای دیدن دست و پیتزا، اعصاب حرکتی چشم (III, IV, VI) مدام در حال تنظیم جهت نگاه شما هستند.
۴. گاز زدن و جویدن: عصب سه‌قلو (V) به عضلات فک شما فرمان جویدن می‌دهد. همزمان، حس لمس و دما در لب‌ها و زبان شما نیز توسط همین عصب به مغز گزارش می‌شود.
۵. چشیدن طعم: عصب صورتی (VII) مزهٔ گوجه و پنیر را از جلوی زبان، و عصب زبان-حلقی (IX) طعم را از عقب زبان شما درک می‌کنند.
۶. قورت دادن: عصب زبان-حلقی (IX) و عصب مُبهم (X) با همکاری هم، عمل پیچیدهٔ بلع را هماهنگ می‌کنند.
همانطور که می‌بینید، یک عمل به ظاهر ساده، نتیجهٔ همکاری چندین عصب مغزی است!
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاورقی
۱ دستگاه عصبی (Nervous System)
۲ اعصاب مغزی (Cranial Nerves)
۳ ساقهٔ مغز (Brainstem)
۴ اعصاب حسی (Sensory Nerves)
۵ اعصاب حرکتی (Motor Nerves)
۶ اعصاب مختلط (Mixed Nerves)
۷ بویایی (Olfactory Nerve)
۸ بینایی (Optic Nerve)
۹ حرکتی چشم (Oculomotor Nerve)
۱۰ قرقرهای (Trochlear Nerve)
۱۱ سه‌قلو (Trigeminal Nerve)
۱۲ ابدکس (Abducens Nerve)
۱۳ صورتی (Facial Nerve)
۱۴ دهلیزی-حلزونی (Vestibulocochlear Nerve)
۱۵ زبان-حلقی (Glossopharyngeal Nerve)
۱۶ مُبهم (Vagus Nerve)
۱۷ فرعی (Accessory Nerve)
۱۸ زیرزبانی (Hypoglossal Nerve)