ترشح: دفع مواد زائد از خون به لوله‌ها

ترشح: پاکسازی بدن با دفع مواد زائد

ترشح چیست و چرا اهمیت دارد؟

بدن ما مانند یک کارخانه‌ی بسیار پیشرفته است که دائماً در حال فعالیت می‌باشد. همان‌طور که در یک کارخانه، در کنار تولید محصولات مفید، مواد زائد و اضافی نیز ایجاد می‌شود، سلول‌های بدن ما هم در اثر فعالیت‌های خود، مواد زائدی تولید می‌کنند. اگر این مواد زائد از بدن خارج نشوند، مانند زباله‌هایی که در یک شهر جمع می‌شوند، باعث مسمومیت و به‌هم خوردن نظم بدن خواهند شد. فرآیند ترشح، مرحله‌ی نهایی و بسیار مهم در دفع این مواد است.

تصور کنید بعد از یک بازی پرتحرک، عضلات شما خسته شده‌اند. بخشی از این خستگی به خاطر جمع شدن مقداری مواد زائد در عضلات است. بدن شما باید این مواد را به خون بسپارد و خون نیز آن‌ها را به ایستگاه‌های تصفیه، یعنی کلیه‌ها، برساند. در کلیه، این مواد از خون جدا شده و به داخل لوله‌های کوچکی به نام لوله‌های کلیوی ریخته می‌شوند تا نهایتاً به صورت ادرار از بدن خارج گردند. این عمل دفع مواد از خون به داخل لوله‌های کلیوی، دقیقاً همان ترشح است.

نفرون: واحد عملکردی کلیه

برای درک بهتر ترشح، باید با ساختمان واحد سازنده‌ی کلیه، یعنی نفرون، آشنا شویم. هر کلیه حدود یک میلیون نفرون دارد. هر نفرون مانند یک تصفیه‌خانه‌ی کوچک است که از چند بخش اصلی تشکیل شده است.

مواد مهمی که ترشح می‌شوند

کلیه‌ها مواد مختلفی را ترشح می‌کنند، اما دو مورد از حیاتی‌ترین آن‌ها، یون‌های پتاسیم ($K⁺$) و هیدروژن ($H⁺$) هستند. ترشح این یون‌ها برای حفظ سلامت بدن ضروری است.

ترشح یون پتاسیم ($K⁺$)

پتاسیم برای فعالیت طبیعی سلول‌های عصبی و عضلانی، از جمله عضله‌ی بسیار مهم قلب، ضروری است. اما مقدار زیاد یا کم آن در خون بسیار خطرناک است. بدن باید مقدار پتاسیم خون را در محدوده‌ی بسیار باریکی (حدود 3.5-5.0 mmol/L) نگه دارد. آلدوسترون^۱۱، هورمونی است که به کلیه دستور می‌دهد تا پتاسیم اضافی را به داخل ادرار ترشح کند و از این طریق سطح آن را در خون کنترل نماید.

مثال: اگر شما یک موز که سرشار از پتاسیم است بخورید، سطح پتاسیم خون شما کمی بالا می‌رود. در پاسخ، بدن آلدوسترون ترشح می‌کند. این هورمون به سلول‌های لوله‌های کلیوی می‌گوید: «پتاسیم اضافی را از خون بگیرید و به داخل ادرار بیندازید». به این ترتیب، سطح پتاسیم خون دوباره به حالت عادی بازمی‌گردد.

ترشح یون هیدروژن ($H⁺$) و تنظیم اسیدیته خون

یکی از حساسترین و مهم‌ترین وظایف کلیه، تنظیم pH خون است. pH معیاری برای اندازه‌گیری اسیدی یا قلیایی بودن یک مایع است. خون باید کمی قلیایی باشد (pH ≈ 7.35-7.45). اگر خون حتی کمی اسیدی شود، فعالیت آنزیم‌ها و پروتئین‌های بدن مختل می‌شود و این یک وضعیت خطرناک است.

بدن ما دائماً اسید تولید می‌کند (مثلاً اسید کربنیک از تنفس سلولی). کلیه با ترشح یون‌های $H⁺$ به داخل ادرار، این اسیدهای اضافی را از بدن دفع می‌کند. هر چه ادرار اسیدی‌تر باشد، نشان می‌دهد که کلیه‌ها در حال دفع اسید بیشتری از بدن هستند.

کاربرد عملی: ترشح داروها و سموم

ترشح فقط محدود به مواد تولیدشده در بدن نیست. بسیاری از داروهایی که ما مصرف می‌کنیم، مانند پنی‌سیلین (یک نوع آنتی‌بیوتیک) یا مسکن‌ها، پس از اثرگذاری، باید از بدن دفع شوند. این دفع عمدتاً از طریق ترشح در لوله‌های کلیوی انجام می‌شود. به همین دلیل است که وقتی بیماران مشکل کلیوی دارند، پزشک باید دوز دارو را با دقت بسیار بیشتری تنظیم کند، زیرا اگر کلیه نتواند دارو را به خوبی ترشح کند، دارو در بدن جمع شده و ممکن است باعث مسمومیت دارویی شود.

این موضوع اهمیت سلامت کلیه‌ها را در دفع مواد زائد و حفظ ایمنی بدن نشان می‌دهد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ ترشح (Secretion)
^۲ کلیه (Kidney)
^۳ نفرون (Nephron)
^۴ همایستایی (Homeostasis)
^۵ بازجذب (Reabsorption)
^۶ کلافه‌ی کلیوی (Glomerulus)
^۷ لوله‌ی پیچیده‌ی نزدیک (Proximal Convoluted Tubule)
^۸ قوس هنله (Loop of Henle)
^۹ لوله‌ی پیچیده‌ی دور (Distal Convoluted Tubule)
^۱۰ مجرای جمع‌کننده (Collecting Duct)
^۱۱ آلدوسترون (Aldosterone)
^۱۲ هایپرکالمی (Hyperkalemia)
^۱۳ اسیدوز (Acidosis)