تغذیۀ انگلی؛ جذب مواد از میزبان

تغذیۀ انگلی: راز بقای کرم‌کدو و همزیستان دیگر

تغذیه چیست و انواع آن کدامند؟

همۀ موجودات زنده برای زنده ماندن، رشد و تولیدمثل به انرژی و مواد مغذی نیاز دارند. به این فرآیند «تغذیه» می‌گویند. روش‌های مختلفی برای تهیۀ غذا وجود دارد:

• تغذیۀ خودپرورد (Autotrophic): موجودات خودپرورد مانند گیاهان، غذای خود را می‌سازند. آن‌ها با استفاده از انرژی خورشید و طی فرآیند فتوسنتز، مواد معدنی را به مواد آلی تبدیل می‌کنند. معادلۀ سادۀ فتوسنتز به این شکل است:
  $6CO_2 + 6H_2O + \text{انرژی نور} \rightarrow C_6H_{12}O_6 + 6O_2$
• تغذیۀ دگرپرورد (Heterotrophic): موجودات دگرپرورد مانند انسان‌ها و حیوانات، نمی‌توانند غذای خود را بسازند و باید آن را از منابع دیگر به دست آورند. این روش خود به چند دسته تقسیم می‌شود:
  • گوشتخواری (Carnivorous): خوردن سایر حیوانات.
  • گیاهخواری (Herbivorous): خوردن گیاهان.
  • همه‌چیزخواری (Omnivorous): خوردن هم گیاه و هم گوشت.
  • تغذیۀ انگلی (Parasitic Nutrition): موضوع اصلی مقاله‌ی ما.
  • تغذیۀ گوارشی (Saprophytic Nutrition): تجزیۀ موجودات مرده، مانند قارچ‌ها.

تغذیۀ انگلی دقیقاً چیست؟

تغذیۀ انگلی، نوعی رابطه‌ی همزیستی است که در آن یک موجود زنده، که انگل¹ نامیده می‌شود، بر روی یا درون بدن موجود زنده‌ی دیگری به نام میزبان² زندگی می‌کند و مواد مغذی مورد نیاز خود را مستقیماً از بدن او جذب می‌کند. انگل به میزبان آسیب می‌رساند اما معمولاً بلافاصله او را نمی‌کشد، زیرا برای ادامۀ زندگی به میزبان وابسته است.

برای درک بهتر، تصور کنید یک دانش‌آموز همیشه تکالیف خود را از دوستش کپی کند! او انرژی و وقت دوستش را می‌گیرد (به او آسیب می‌زند) اما خودش هیچ کاری انجام نمی‌دهد. این یک مثال ساده از رابطه‌ی انگلی است.

انواع انگل‌ها از نظر محل زندگی

انگل‌ها را می‌توان بر اساس محلی که در بدن میزبان زندگی می‌کنند، به دو گروه اصلی تقسیم کرد:

کرم کدو: یک نمونۀ کامل از انگل درونی

کرم کدو (Tapeworm) یک انگل روده‌ای است که زندگی کاملاً وابسته‌ای به میزبان خود دارد. بدن این کرم از بخش‌های کوچکی به نام بند (Proglottid) تشکیل شده که هر بند، اندام‌های تولیدمثل نر و ماده را دارد.

چرخۀ زندگی کرم کدو:

1. تخم‌های کرم کدو از طریق مدفوع انسان (میزبان اصلی) به بیرون دفع می‌شوند.
2. حیوانی مانند گاو یا خوک (میزبان واسط) علف یا آب آلوده به این تخم‌ها را می‌خورد.
3. تخم‌ها در بدن حیوان تبدیل به لارو می‌شوند و به عضلاتش حمله می‌کنند.
4. اگر انسان گوشت نپختۀ این حیوان را بخورد، لاروها به روده‌ی او می‌روند و در آنجا به کرم کدوی بالغ تبدیل می‌شوند.
5. کرم بالغ با چسبیدن به دیوارۀ روده، شروع به جذب مواد غذایی هضم‌شدۀ انسان می‌کند و چرخه تکرار می‌شود.

کرم کدو چگونه از میزبان خود تغذیه می‌کند؟

کرم کدو برخلاف ما، دهان، دندان یا دستگاه گوارش کامل ندارد. در عوض، سازگاری‌های خارق‌العاده‌ای برای دزدی مواد مغذی از میزبان دارد:

• بدن پهن و نواری شکل: این شکل، سطح تماس بسیار زیادی با دیوارۀ روده ایجاد می‌کند تا جذب مواد به حداکثر برسد.
• سُنبَلَک (Scolex): در سر کرم، عضوی چنگکی و مکنده وجود دارد که محکم به دیوارۀ روده می‌چسبد تا کرم شسته نشود.
• جذب سطحی: پوست (Cuticle) بدن کرم کدو مستقیماً مواد غذایی هضم‌شدۀ موجود در روده (مانند گلوکز، ویتامین‌ها و اسیدهای آمینه) را به درون بدنش جذب می‌کند. به عبارت دیگر، کل سطح بدنش مانند یک زبان بزرگ برای لیسیدن غذا عمل می‌کند!

این یعنی کرم کدو نیازی به هضم غذا ندارد؛ تنها کاری که می‌کند نشستن و جذب کردن است. همۀ انرژی که انسان از خوردن غذا به دست می‌آورد، باید با این کرم تقسیم شود که می‌تواند منجر به ضعف و سوءتغذیه در میزبان شود.

مقایسۀ تغذیۀ انگلی با دیگر روش‌ها

اهمیت شناخت انگل‌ها در زندگی روزمره و پزشکی

شناخت شیوۀ تغذیۀ انگلی فقط یک مطلب علمی جالب نیست؛ بلکه برای حفظ سلامت خود و جامعه بسیار مهم است. بسیاری از بیماری‌های انسانی و دامی توسط انگل‌ها ایجاد می‌شوند. برای مثال:

• بیماری مالاریا: توسط انگل پلاسمودیوم که توسط پشۀ آنوفل منتقل می‌شود، ایجاد می‌گردد. این انگل داخل گلبول‌های قرمز خون انسان زندگی و از هموگلوبین آن تغذیه می‌کند.
• پیشگیری از کرم کدو: با توجه به چرخۀ زندگی کرم کدو، می‌دانیم که پختن کامل گوشت گاو و خوک قبل از مصرف، مهم‌ترین راه برای جلوگیری از آلوده شدن است. همچنین شستن صحیح دست‌ها پس از توالت و قبل از غذا خوردن نیز ضروری است.

دانشمندان با درک این شیوۀ زندگی، داروهایی ساخته‌اند که یا انگل را می‌کشند یا مانع از چسبیدن آن به دیوارۀ روده می‌شوند. این داروها معمولاً روی متابولیسم (سوخت و ساز) خاصی در انگل که در انسان وجود ندارد، تأثیر می‌گذارند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ انگل (Parasite): موجودی که از بدن میزبان خود تغذیه می‌کند و به آن آسیب می‌رساند.
² میزبان (Host): موجودی که انگل بر روی یا درون بدن آن زندگی می‌کند.
فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیند ساخت غذا توسط گیاهان با استفاده از نور خورشید.
لارو (Larva): مرحلۀ نابالغ و کرمی‌شکل برخی جانوران، پیش از دگردیسی به فرم بالغ.
سُنبَلَک (Scolex): سر چنگکی و مکندۀ کرم‌های کدو.