فرماندهان نامرئی بدن: هورمون‌های دستگاه گوارش
هورمون چیست و چگونه کار می‌کند؟
هورمون‌ها مولکول‌های پیام‌رسانی هستند که توسط غدد درون‌ریز ساخته و به داخل خون ترشح می‌شوند. آن‌ها مانند یک نامهٔ پستی به سلول‌های خاصی در بدن می‌روند و به آن‌ها دستور می‌دهند چه کاری انجام دهند. بسیاری از غدد درون‌ریز در دیوارهٔ خود دستگاه گوارش قرار دارند و هورمون‌های آن‌ها مستقیماً بر روند گوارش تأثیر می‌گذارند.
مثلاً، وقتی یک تکه پیتزا را می‌بینید یا بوی آن را استشمام می‌کنید، مغز شما به معده сигال می‌دهد که آمادهٔ کار شود. این فقط آغاز ماجراست. با ورود غذا به بخش‌های مختلف دستگاه گوارش، هورمون‌های مختلفی یکی پس از دیگری فعال می‌شوند تا هر مرحله از هضم به‌طور دقیق انجام شود.
هورمون‌های کلیدی و وظایف آن‌ها
هر هورمون در پاسخ به محرک خاصی (مثل نوع غذا) ترشح می‌شود و اثر بسیار مشخصی دارد. در جدول زیر مهم‌ترین این فرماندهان نامرئی معرفی شده‌اند:
| نام هورمون | محل ترشح | محرک ترشح | عملکرد اصلی |
|---|---|---|---|
| گاسترین1 | معده | ورود غذا (به‌خصوص پروتئین) به معده | تحریک ترشح اسید معده برای هضم پروتئین‌ها |
| سکرتین2 | دوازدهه | ورود اسید معده به دوازدهه | تحریک لوزالمعده برای ترشح بی‌کربنات (قلیایی کردن محیط) |
| کوله‌سیستوکینین (CCK)3 | دوازدهه | ورود چربی‌ها و پروتئین‌ها به دوازدهه | تحریک کیسه صفرا برای رها کردن صفرا و تحریک لوزالمعده برای ترشح آنزیم‌ها |
| پپتید مهارکنندهٔ معدی (GIP)4 | دوازدهه | ورود قند و چربی به دوازدهه | کمک به ترشح انسولین و کاهش سرعت تخلیهٔ معده |
سفر یک سیب: از دهان تا روده
بیایید مسیر هضم یک قاچ سیب را دنبال کنیم تا ببینیم این هورمون‌ها چگونه همکاری می‌کنند:
۱. در معده: سیب که حاوی فیبر و قند است به معده میرسد. وجود غذا، به‌خصوص اگر با پروتئین (مثل ماست) خورده شده باشد، سلول‌ها را تحریک می‌کند تا گاسترین ترشح کنند. گاسترین به سلول‌های دیگر معده دستور می‌دهد اسید کلریدریک ($HCl$) ترشح کنند. این اسید محیط را اسیدی می‌کند و به هضم اولیه و از بین بردن باکتری‌های مضر کمک می‌کند.
۲. ورود به دوازدهه: مخلوط نیمه‌هضم شده (کیموس) که حالا بسیار اسیدی است، کم‌کم از معده خارج و به نخستین بخش رودهٔ کوچک یعنی دوازدهه وارد می‌شود. اسیدیتهٔ بالا دیوارهٔ دوازدهه را تحریک می‌کند تا فوراً سکرتین را وارد خون کند.
۳. نجات دوازدهه: سکرتین مانند یک قهرمان عمل می‌کند. این هورمون به لوزالمعده میرسد و به آن دستور می‌دهد مقدار زیادی مایع قلیایی حاوی یون بی‌کربنات ($HCO_3^-$) ترشح کند. این مایع وارد دوازدهه شده و اسید قوی معده را خنثی می‌کند تا از سوزاندن دیوارهٔ حساس روده جلوگیری شود.
۴. هضم چربی‌ها و پروتئین‌ها: هم‌زمان، وجود مولکول‌های چربی و اسیدهای آمینه (حاصل از هضم پروتئین) در دوازدهه، باعث ترشح هورمون دیگری به نام کوله‌سیستوکینین (CCK) می‌شود. CCK دو کار مهم انجام می‌دهد: اول به کیسه صفرا فرمان انقباض می‌دهد تا صفرا را برای امولسیونه کردن چربی‌ها رها کند. دوم، به لوزالمعده دستور می‌دهد آنزیم‌های گوارشی قدرتمندی برای هضم نهایی چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها ترشح کند.
۵. احساس سیری و کنترل قند: CCK همچنین به مغز پیام «سیری» می‌فرستد و به ما می‌گوید که دیگر به اندازه کافی است. از طرفی، قندهای موجود در سیب، ترشح پپتید مهارکنندهٔ معدی (GIP) را تحریک می‌کنند که به آماده‌سازی بدن برای جذب قندها کمک می‌کند.
پرسش‌های مهم و اشتباهات رایج
خیر. برخلاف تصور رایج، دستگاه گوارش بزرگ‌ترین اندام غدد درون‌ریز بدن است! سلول‌های پراکنده در دیوارهٔ معده و روده‌ها (سلول‌های انترواندوکراین) مسئول ترشح این هورمون‌ها هستند، نه یک غدهٔ مجزا.
اسید معده که برای هضم غذا ضروری است، اگر در دوازدهه خنثی نشود، به دیوارهٔ آن آسیب می‌زند و می‌تواند باعث ایجاد زخم (اولسر) در دوازدهه شود. بنابراین، سکرتین یک محافظ ضروری برای روده است.
هورمون CCK که در پاسخ به چربی ترشح می‌شود، علاوه بر تحریک هضم، سرعت تخلیهٔ معده را نیز کاهش می‌دهد. این کار به روده‌ها فرصت می‌دهد تا چربی‌ها را به‌آرامی و به‌طور کامل پردازش کنند. به همین دلیل است که غذاهای چرب برای مدت بیشتری در معده می‌مانند و ما احساس پری و سنگینی داریم.
پاورقی
1 گاسترین (Gastrin): هورمونی که ترشح اسید معده را تحریک می‌کند.
2 سکرتین (Secretin): هورمونی که ترشح بی‌کربنات از لوزالمعده را تحریک می‌کند تا اسید معده را خنثی کند.
3 کوله‌سیستوکینین (Cholecystokinin - CCK): هورمونی که آزادسازی صفرا از کیسه صفرا و آنزیم‌ها از لوزالمعده را تحریک و احساس سیری ایجاد می‌کند.
4 پپتید مهارکنندهٔ معدی (Gastric Inhibitory Peptide - GIP): هورمونی که ترشح انسولین را تحریک و تخلیهٔ معده را کند می‌کند.