کیسۀ صفرا؛ مخزن کوچک و پرکار بدن
کیسۀ صفرا کجاست و چه شکلی است؟
کیسۀ صفرا در زیر لوب راست کبد3 قرار گرفته و شکلی شبیه به یک گلابیکوچک دارد. طول آن حدود 8 تا 10 سانتیمتر و عرض آن حدود 4 سانتیمتر است. این عضو از سه بخش اصلی تشکیل شده است: ته (پهن‌ترین بخش)، بدنه و گردن (که به مجرای صفراوی متصل می‌شود).
| بخش | توضیح |
|---|---|
| ته (Fundus) | بخش گرد و پهن که از جلو قابل لمس است. |
| بدنه (Body) | بخش اصلی که صفرا در آن ذخیره می‌شود. |
| گردن (Neck) | باریک‌ترین بخش که به مجرای سیستیك4 متصل می‌شود. |
صفرا چیست و چگونه تولید می‌شود؟
صفرا یک مایع زردمایل به سبز است که توسط سلول‌های ویژه‌ای در کبد به نام هپاتوسیت‌ها5 تولید می‌شود. ترکیب اصلی آن آب، نمک‌های صفراوی، کلسترول و بیلی‌روبین6 است. کبد در روز حدود 500 تا 1000 میلی‌لیتر صفرا تولید می‌کند.
وظیفۀ اصلی کیسه صفرا: ذخیره و ترشح هوشمند
وظیفۀ اصلی کیسه صفرا، ذخیره و تغلیظ صفرا بین وعده‌های غذایی و سپس ترشح آن به درون روده‌ی کوچک هنگام ورود غذا—به‌ویژه غذاهای چرب—است. این فرآیند با یک سیگنال هورمونی کنترل می‌شود.
وقتی غذایی چرب مانند پیتزا یا سیب‌زمینی سرخ‌کرده می‌خوریم، سلول‌های دیوارۀ روده‌ی کوچک هورمونی به نام کوله‌سیستوکینین8 (CCK) آزاد می‌کنند. این هورمون وارد جریان خون شده و به کیسه صفرا میرسد و به آن دستور می‌دهد تا منقبض شود. همزمان، عضلات اسفنکتر اودی9 شل شده و صفرای تغلیظ‌شده از طریق مجاری صفراوی به درون دوازدهه10 (ابتدای روده‌ی کوچک) ریخته می‌شود تا به هضم چربی‌ها کمک کند.
چه زمانی کیسه صفرا دردسرساز می‌شود؟ (بیماری‌های شایع)
مشکلات کیسه صفرا معمولاً زمانی ایجاد می‌شوند که چیزی جریان طبیعی صفرا را مسدود کند، که شایع‌ترین آن تشکیل سنگ است.
| نوع سنگ | ترکیب اصلی | علل تشکیل |
|---|---|---|
| سنگ کلسترولی | کلسترول (~80% موارد) | افزایش کلسترول صفرا و کاهش نمک‌های صفراوی |
| سنگ رنگدانه‌ای | بیلی‌روبین | برخی بیماری‌های خونی مانند کم‌خونی داسی‌شکل11 |
این سنگ‌ها ممکن است سال‌ها بدون ایجاد علامتی در کیسه صفرا باقی بمانند. اما اگر در مجرای صفراوی گیر کنند، می‌توانند باعث ایجاد التهاب کیسه صفرا (کوله‌سیستیت12)، یرقان13 (زردی پوست و چشم) یا پانکراتیت14 (التهاب لوزالمعده) شوند.
بدون کیسه صفرا هم می‌توان زندگی کرد؟
بله، زندگی بدون کیسه صفرا کاملاً ممکن است. اگر این عضو به دلیلی (اغلب به دلیل سنگ‌های دردسرساز) با عمل جراحی برداشته شود، کبد همچنان به تولید صفرا ادامه می‌دهد. اما دیگر محلی برای ذخیره و تغلیظ آن وجود ندارد. در نتیجه، صفرا به‌طور مداوم و رقیق‌تر به درون روده‌ی کوچک ترشح می‌شود.
این موضوع معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما ممکن است بدن برای تطبیق با این شرایط جدید به زمان نیاز داشته باشد. برخی افراد پس از برداشتن کیسه صفرا، مخصوصاً در پس از مصرف غذاهای بسیار چرب، ممکن است مشکلات گوارشی موقتی مانند اسهال یا سوء‌هاضمه را تجربه کنند، زیرا صفرای کافی برای هضم حجم زیاد چربی در یک نوبت وجود ندارد. به مرور زمان، مجاری صفراوی گشاد می‌شوند و تا حدی نقش ذخیره‌سازی را بر عهده می‌گیرند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. کیسه صفرا فقط صفرای تولیدشده توسط کبد را ذخیره و تغلیظ می‌کند، نه اینکه آن را تولید کند.
پاسخ: درد ناگهانی و شدید در سمت راست و بالای شکم که ممکن است به پشت یا شانۀ راست هم بزند. این درد اغلب پس از خوردن یک غذای چرب ایجاد می‌شود و ممکن است با تهوع و استفراغ همراه باشد.
پاسخ: رژیم غذایی متعادل با فیبر بالا، مصرف چربی‌های سالم به میزان متعادل، حفظ وزن مناسب، و پرهیز از کاهش وزن بسیار سریع می‌تواند به سلامت این عضو کمک کند.
پاورقی
1 کیسه صفرا (Gallbladder): عضوی کوچک و گلابیشکل در دستگاه گوارش که صفرا را ذخیره و تغلیظ می‌کند.
2 سنگ کیسه صفرا (Gallstones): توده‌های سفت شده‌ای از مواد موجود در صفرا، عمدتاً کلسترول یا بیلی‌روبین.
3 کبد (Liver): بزرگ‌ترین غدۀ بدن که صفرا تولید می‌کند.
4 مجرای سیستیک (Cystic Duct): مجرایی که کیسه صفرا را به مجرای صفراوی مشترک متصل می‌کند.
5 هپاتوسیت (Hepatocyte): سلول اصلی بافت کبدی.
6 بیلی‌روبین (Bilirubin): یک رنگدانۀ زرد که از تجزیۀ گلبول‌های قرمز قدیمی تولید می‌شود.
7 امولسیونه (Emulsify): تجزیۀ چربی‌ها به قطعات ریز برای هضم آسان‌تر.
8 کوله‌سیستوکینین (Cholecystokinin - CCK): هورمونی که انقباض کیسه صفرا و ترشح صفرا را تحریک می‌کند.
9 اسفنکتر اودی (Sphincter of Oddi): عضله‌ای حلقوی که ترشح صفرا و شیرۀ لوزالمعده را به دوازدهه کنترل می‌کند.
10 دوازدهه (Duodenum): اولین بخش روده‌ی کوچک.
11 کم‌خونی داسی‌شکل (Sickle Cell Anemia): یک اختلال خونی ارثی.
12 کوله‌سیستیت (Cholecystitis): التهاب دیوارۀ کیسه صفرا.
13 یرقان (Jaundice): زردی پوست و چشم‌ها به دلیل افزایش سطح بیلی‌روبین در خون.
14 پانکراتیت (Pancreatitis): التهاب لوزالمعده.