دانه یک قسمتی و دو قسمتی: از شکوفه تا میوه
ساختار و تفاوت‌های اصلی
وقتی به یک دانه نگاه می‌کنیم، شاید فقط یک چیز کوچک و سخت ببینیم. اما داخل هر دانه، یک دنیای کوچک و برنامه‌ریزی‌شده برای رشد یک گیاه کامل وجود دارد. مهم‌ترین تفاوت دانه‌ها در تعداد لپه‌های آن‌هاست. لپه‌ها اولین برگ‌های کوچک گیاه هستند که غذای اولیه را برای رشد جوانه تأمین می‌کنند.
| ویژگی | دانه‌های یک قسمتی (تک‌لپه‌ای) | دانه‌های دو قسمتی (دو لپه‌ای) |
|---|---|---|
| تعداد لپه | فقط یک لپه | دو لپه |
| مثال‌های گیاهی | ذرت، گندم، برنج، نخل | لوبیا، نخود، عدس، درخت سیب، خیار |
| ذخیره غذایی | بافت آندوسپرم | در خود لپه‌ها |
| نحوه جوانه‌زنی | یک برگ خارج می‌شود | دو برگ خارج می‌شوند |
نگاهی دقیق‌تر به درون یک دانه
برای درک بهتر، بیایید یک دانه لوبیا (دو قسمتی) را از هم باز کنیم. وقتی پوسته سخت آن را برداریم، دو نیمه بزرگ و زردرنگ می‌بینیم. این دو نیمه، همان لپه‌ها هستند که غذای مورد نیاز برای شروع رشد را در خود ذخیره کرده‌اند. اگر با دقت نگاه کنید، یک بخش کوچک دیگر هم می‌بینید که بین این دو لپه قرار گرفته است. این بخش، رویان1 نام دارد که در واقع نوزاد گیاه است و قرار است به ریشه و ساقه تبدیل شود.
حالا یک دانه ذرت (یک قسمتی) را تصور کنید. اگر آن را از طول برش دهیم، می‌بینیم که بیشتر فضای داخل آن را یک بافت آردی و نشاسته‌ای پر کرده است. این بافت، آندوسپرم2 نام دارد و نقش انبار غذا را بازی می‌کند. لپه در این دانه‌ها فقط یک عدد است و بسیار کوچک‌تر است و نقش آن بیشتر شبیه یک لوله برای انتقال غذا از آندوسپرم به رویان است.
از دانه تا گیاه: سفر جوانه‌زنی
جوانه‌زنی مانند بیدار شدن از خواب طولانی است. برای شروع این سفر، دانه به آب، اکسیژن و دمای مناسب نیاز دارد. وقتی دانه آب جذب می‌کند، نرم و متورم می‌شود. سپس اولین بخشی که از پوسته دانه خارج می‌شود، ریشه چه3 است که به سرعت به سمت پایین در خاک رشد می‌کند تا آب و مواد معدنی جذب کند.
در دانه‌های دو قسمتی مانند لوبیا، بعد از ریشه چه، ساقه چه شروع به رشد به سمت بالا می‌کند و دو لپه را از خاک بیرون می‌آورد. این لپه‌ها اولین برگ‌های سبز گیاه کوچک هستند. در مقابل، در دانه‌های یک قسمتی مانند ذرت، لپه تنها یکی است و در داخل خاک باقی می‌ماند. ساقه و برگ‌های اولیه مستقیماً از دل خاک بیرون می‌آیند.
کاربرد این دانش در باغبانی و کشاورزی
شناخت نوع دانه به ما کمک می‌کند بهتر از گیاهان مراقبت کنیم. مثلاً بدانیم که بذرهای دو لپه‌ای مانند خیار یا کدو، چون لپه‌های حجیمی دارند، می‌توانند در عمق بیشتری از خاک کاشته شوند. اما بذرهای ریز تک‌لپه‌ای مانند چمن یا بسیاری از گل‌ها، باید در عمق بسیار کم و نزدیک به نور کاشته شوند تا انرژی کافی برای جوانه‌زنی داشته باشند.
یک آزمایش ساده: یک دانه لوبیا و یک دانه ذرت را بین چند لایه دستمال کاغذی مرطوب قرار دهید و داخل یک نایلون شفاف بگذارید. بعد از چند روز می‌بینید که دانه لوبیا چگونه دو لپه خود را نمایش می‌دهد، در حالی که دانه ذرت فقط یک برگ اولیه بیرون می‌آورد. این یک مشاهده علمی عالی برای کلاس درس است!
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: بله، تقریباً همه میوه‌ها دانه دارند (به استثنای چند نوع خاص که بدون دانه پرورش داده می‌شوند مانند موز بدون دانه). اما شکل، اندازه و ساختار دانه‌ها می‌تواند بسیار متفاوت باشد. مثلاً دانه یک درخت بلوط بسیار بزرگ و سخت است، در حالی که دانه‌های ارکیده مانند گرد و غبار هستند.
پاسخ: بله! گیاهان تک‌لپه و دو لپه تفاوت‌های ظاهری زیادی دارند. گیاهان تک‌لپه (مانند گندم و نخل) معمولا رگبرگ‌های برگ‌هایشان موازی است و اجزای گل‌هایشان مضربی از عدد سه است. گیاهان دو لپه (مانند درختان میوه و گوجه‌فرنگی) معمولا رگبرگ‌های برگ‌هایشان شبکه‌ای است و اجزای گل‌هایشان مضربی از چهار یا پنج است.
پاسخ: این به سازگاری گیاه با محیطش برمی‌گردد. برخی دانه‌ها پوسته بسیار سخت‌تری دارند یا مواد شیمیایی خاصی درونشان وجود دارد که باید توسط سرما، عبور از دستگاه گوارش یک حیوان یا گذشت زمان از بین برود تا جوانه‌زنی ممکن شود. این یک مکانیسم هوشمندانه برای اطمینان از جوانه‌زنی در بهترین فصل و شرایط ممکن است.
پاورقی
1رویان (Embryo): بخش کوچکی در داخل دانه که حاوی سلول‌های اولیه برای تشکیل ریشه، ساقه و برگ‌های گیاه آینده است.
2آندوسپرم (Endosperm): بافت مغذی درون دانه که در گیاهان تک‌لپه منبع اصلی غذای مورد نیاز برای رشد رویان محسوب می‌شود.
3ریشه چه (Radicle): بخشی از رویان که اولین ریشه گیاه را تشکیل می‌دهد و در ابتدای جوانه‌زنی از دانه خارج می‌شود.