چرخ‌ریسک: گنجینه‌ی پَرنده‌ی ایران
چرخ‌ریسک کیست؟ شناخت یک همسایهٔ پرنده
چرخ‌ریسک‌ها پرندگانی کوچک، با جثه‌ای به اندازهٔ یک مشت بسته هستند. آن‌ها به‌خاطر انرژی زیاد و جنب‌وجوش همیشگی‌شان معروفند و دائماً در حال حرکت روی شاخه‌های درختان برای یافتن غذا هستند. نام «چرخ‌ریسک» به دلیل حرکات آکروباتیک آن‌ها و توانایی آویزان شدن از شاخه‌ها به‌صورت وارونه، همانند یک «چرخ‌ریس» یا مجری سیرک، روی آن‌ها گذاشته شده است.
رنگ‌آمیزی بدن آن‌ها ترکیبی زیبا از رنگ‌های زرد، سبز، آبی و سفید است که باعث استتار بسیار خوب آن‌ها در میان برگ‌های درختان می‌شود. برای مثال، گونه‌ی معروف چرخ‌ریسک بزرگ دارای سر و گلوی سیاه، گونه‌های سفید و شکمی زرد رنگ با یک نوار سیاه در وسط است که مانند یک کراوات به نظر میرسد!
خانهٔ چرخ‌ریسک: زیستگاه‌های آن در ایران
چرخ‌ریسک‌ها پرندگان بسیار سازگاری هستند و در انواع مختلفی از زیستگاه‌ها در سراسر ایران یافت می‌شوند. آن‌ها ساکنان همیشگی (مقیم) ایران هستند و به ندرت مهاجرت می‌کنند. شما می‌توانید آن‌ها را در جنگل‌های بلوط زاگرس، باغ‌های میوه در دامنه‌های البرز، پارک‌های شهری و حتی باغچه‌های کوچک خانه‌ها مشاهده کنید.
این پرندگان برای زندگی به درختان کهن و پوسیده نیاز دارند؛ زیرا حفره‌های طبیعی این درختان، محل امن و ایده‌آلی برای لانه‌سازی و تخم‌گذاری آن‌ها فراهم می‌کند. متأسفانه، نابودی جنگل‌ها و قطع درختان کهن، یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای ادامهٔ زندگی این پرندگان زیباست.
| نام گونه | ویژگی‌های ظاهری | زیستگاه رایج |
|---|---|---|
| چرخ‌ریسک بزرگ (Parus major) | سر سیاه، گونه‌های سفید، شکم زرد با نوار سیاه | جنگل‌ها، باغ‌ها، پارک‌های شهری در سراسر ایران |
| چرخ‌ریسک سرآبی (Cyanistes caeruleus) | تاج و بال‌های آبی روشن، شکم زرد | جنگل‌های شمال ایران (هیرکانی) |
| چرخ‌ریسک زغالی (Periparus ater) | سر سیاه با لکه‌ی سفید پشت گردن، بدن خاکستری | جنگل‌های کوهستانی سوزنی‌برگ |
سفرهٔ غذایی: چرخ‌ریسک چه می‌خورد؟
منوی غذایی چرخ‌ریسک‌ها بسیار متنوع است اما عمده‌ی غذای آن‌ها را حشرات و کرم‌ها تشکیل می‌دهند. آن‌ها شکارچیان بسیار ماهری هستند و روزانه تعداد زیادی آفت مزرعه و باغ را شکار می‌کنند. برای مثال، یک جفت چرخ‌ریسک به همراه جوجه‌هایشان می‌توانند در طول یک فصل تولیدمثل، تا 10,000 عدد کرم یا حشره را بخورند!
این رژیم غذایی باعث شده که این پرندگان، دشمنان طبیعی آفات محسوب شوند و مانند یک کشاورز طبیعی برای باغ‌ها و مزارع عمل کنند. در فصل پاییز و زمستان که پیدا کردن حشره سخت می‌شود، آن‌ها به خوردن دانه‌ها، میوه‌های کوچک و مغزها روی می‌آورند. آن‌ها حتی دانه‌ها را بین پاهای خود نگه می‌دارند و با منقارشان آن‌ها را شکسته و می‌خورند.
معماری طبیعی: هنر لانه‌سازی و پرورش جوجه
فصل بهار، فصل عشق و خانه‌سازی برای چرخ‌ریسک‌هاست. پرندهٔ نر با خواندن آوازهای زیبا سعی می‌کند توجه ماده را جلب کند. پس از جفت‌گیری، آن‌ها به‌صورت گروهی شروع به ساختن لانه می‌کنند. آن‌ها حفره‌های موجود در تنهٔ درختان یا حتی جعبه‌های لانه‌ی مخصوصی که انسان‌ها برای آن‌ها می‌سازند را انتخاب می‌کنند.
داخل لانه را با موادی نرم مانند پشم، پرهای دیگر پرندگان و خزه فرش می‌کنند تا محیطی گرم و نرم برای تخم‌ها و جوجه‌های آینده فراهم شود. پرندهٔ ماده بین 6 تا 12 تخم می‌گذارد و خود به تنهایی روی آن‌ها می‌نشیند تا جوجه‌ها پس از حدود دو هفته به دنیا بیایند. در این مدت، پرندهٔ نر غذای ماده را تأمین می‌کند. پس از به دنیا آمدن جوجه‌ها، هر دو والدین به‌صورت خستگی‌ناپذیری برای آوردن غذا (عمدتاً کرم‌های چاق و درشت!) برای جوجه‌های گرسنه در رفت‌وآمد هستند.
چگونه به چرخ‌ریسک‌ها کمک کنیم؟ یک اقدام عملی
همهٔ ما می‌توانیم میزبان این پرندگان مفید در باغ یا حتی بالکن خانه‌هایمان باشیم. یکی از ساده‌ترین و جذاب‌ترین کارها، ساختن یا خرید یک جعبه لانه مخصوص چرخ‌ریسک است. این جعبه‌ها جایگزین مناسبی برای حفره‌های طبیعی از دست رفتهٔ درختان هستند.
کافی است جعبه لانه را در اواخر زمستان روی یک درخت یا دیوار، در ارتفاعی امن از دسترس گربه‌ها (حداقل 2 متر از زمین) نصب کنید. سوراخ ورودی جعبه باید قطر مناسبی داشته باشد (حدود 3.2 سانتی‌متر) تا فقط چرخ‌ریسک‌ها بتوانند وارد شوند و پرندگان بزرگ‌تر یا مهاجم نتوانند به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. در فصل پاییز نیز می‌توانید با گذاشتن یک ظرف کوچک از دانه‌های آفتابگردان یا دان مخصوص پرندگان، به آن‌ها در گذراندن زمستانی سخت کمک کنید.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. اصطلاح «چرخ‌ریسک» به یک خانوادهٔ بزرگ از پرندگان (پاریده) اشاره دارد که شامل گونه‌های مختلفی با ظاهر و اندازه‌های متفاوت می‌شود. برای مثال، چرخ‌ریسک بزرگ، چرخ‌ریسک سرآبی و چرخ‌ریسک زغالی که در جدول بالا معرفی شدند، همگی گونه‌های متفاوتی از یک خانواده هستند.
پاسخ: در بیشتر موارد، بهترین کار دست نزدن به آن است. بسیاری از جوجه‌ها در مرحله‌ای هستند که لانه را ترک می‌کنند ولی هنوز کاملاً پرواز بلد نیستند. والدین آن‌ها در نزدیکی‌مانده و مراقب‌شان هستند و به آن‌ها غذا می‌دهند. فقط اگر جوجه در معرض خطر مستقیم (مثل حملهٔ گربه) بود، آن را به مکانی امن در نزدیکی همان محل منتقل کنید.
پاسخ: بله، بسیار مفید هستند! آن‌ها به‌صورت رایگان و طبیعی، باغ‌ها و مزارع را از شر آفات مضر خلاص می‌کنند. حضور آن‌ها می‌تواند نیاز به استفاده از سموم شیمیایی را کاهش دهد که هم برای محیط‌زیست و هم برای سلامت انسان بهتر است.
پاورقی
1 Fledgling (فلجینگ): به جوجه‌پرنده‌ای گفته می‌شود که به تازگی لانه را ترک کرده و در حال یادگیری پرواز و زندگی مستقل است، اما هنوز تحت مراقبت والدین قرار دارد.