اسلاح‌های زیستی: تهدیدی نامرئی
سلاح زیستی چیست و چگونه عمل می‌کند؟
یک سلاح زیستی، هرگونه میکروب، ویروس یا مادهٔ سمی است که عمداً برای آسیب رساندن یا کشتن مردم، حیوانات یا گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این عوامل می‌توانند به طور طبیعی وجود داشته باشند یا در آزمایشگاه‌ها دستکاری شده باشند تا خطرناک‌تر شوند. برای مثال، عامل بیماری سیاه‌زخم (Anthrax) یک باکتری است که به طور طبیعی در خاک یافت می‌شود، اما اگر به صورت اسپور[۱] خشک شده و در هوا پخش شود، می‌تواند به یک سلاح کشنده تبدیل گردد.
این سلاح‌ها معمولاً از طریق هوا (استنشاق)، آب یا غذا وارد بدن می‌شوند. یکی از دلایل خطرناک بودن آنها، دورهٔ نهفتگی[۲] است؛ یعنی ممکن است چند روز یا هفته طول بکشد تا علائم بیماری ظاهر شوند و در این مدت، فرد نمی‌داند که آلوده شده است. این ویژگی، کنترل و درمان بیماری را بسیار دشوار می‌کند.
انواع رایج عوامل بیولوژیکی مورد استفاده در سلاح‌ها
عوامل بیولوژیکی که می‌توانند به عنوان سلاح استفاده شوند، به سه دستهٔ اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند: باکتری‌ها، ویروس‌ها و سموم. هرکدام ویژگی‌ها و روش‌های مقابلهٔ خاص خود را دارند.
| نوع عامل | مثال معروف | بیماری ایجاد شده | سطح خطر |
|---|---|---|---|
| باکتری | باسیلوس آنتراسیس (Bacillus anthracis) | سیاه‌زخم | بسیار بالا |
| ویروس | ویروس آبله (Variola virus) | بیماری آبله | بسیار بالا |
| سم | بوتولینوم توکسین (Botulinum toxin) | بوتولیسم (مسمومیت) | کشنده |
| ریکتزیا | کوکسیلا بورنتی (Coxiella burnetii) | تب Q | متوسط |
نگاهی به تاریخچه: از گذشته تاکنون
استفاده از عوامل بیولوژیکی برای جنگ، ایدهٔ جدیدی نیست. قرن‌ها پیش، قبایل و ارتش‌ها اجساد آلوده به بیماری را به سمت دشمن پرتاب می‌کردند یا آب‌چاه‌ها را با لاشهٔ حیوانات بیمار مسموم می‌کردند. در جنگ جهانی دوم، واحد ۷۳۱ ژاپن[۳] آزمایش‌های وحشتناکی روی اسرا با استفاده از عوامل بیماری‌زایی مانند طاعون و سیاه‌زخم انجام داد.
در دوران معاصر، یکی از معروف‌ترین موارد، حادثهٔ پخش نامه‌های حاوی سیاه‌زخم در آمریکا در سال ۲۰۰۱ بود. چندین نامه حاوی پودر اسپور سیاه‌زخم برای رسانه‌ها و سناتورها[۴] فرستاده شد که منجر به مرگ ۵ نفر و ابتلای ۱۷ نفر دیگر شد. این رویداد نشان داد که حتی یک حملهٔ کوچک می‌تواند ترس و هراس گسترده‌ای ایجاد کند.
چرا سلاح‌های زیستی بسیار خطرناک در نظر گرفته می‌شوند؟
خطر اصلی سلاح‌های زیستی، توانایی آنها برای ایجاد همه‌گیری[۵] است. برخلاف یک انفجار که اثر آن فوری و محدود به یک منطقه است، یک عامل بیولوژیکی می‌تواند از فردی به فرد دیگر منتقل شود و به سرعت در یک شهر یا حتی یک کشور پخش شود. به این ویژگی مسری بودن می‌گویند. برای درک سرعت انتشار، می‌توان از یک مدل ریاضی ساده استفاده کرد. اگر هر فرد آلوده، دو نفر دیگر را آلوده کند، تعداد مبتلایان به صورت نمایی رشد می‌کند:
علاوه بر این، تولید و مخفی کردن این سلاح‌ها نسبت به سلاح‌های هسته‌ای ارزان‌تر و آسان‌تر است، که آنها را به گزینه‌ای خطرناک برای گروه‌های تروریستی تبدیل می‌کند.
راهکارهای مقابله و محافظت در برابر تهدیدات زیستی
خوشبختانه، جامعهٔ بین‌المللی برای مقابله با این تهدیدات اقداماتی انجام داده است. پیمان منع سلاح‌های زیستی (BWC)[۶] در سال ۱۹۷۵ به تصویب رسید که توسعه، تولید و ذخیره‌سازی این سلاح‌ها را ممنوع می‌کند. اما نظارت بر اجرای این پیمان بسیار چالش‌برانگیز است.
در سطح فردی و ملی، راهکارهای محافظتی شامل موارد زیر است:
- نظارت و تشخیص سریع: سیستم‌های بهداشتی باید بتوانند به سرعت یک بیماری غیرعادی را شناسایی و گزارش کنند.
- ذخیره‌سازی واکسن و دارو: داشتن انبارهایی از آنتی‌بیوتیک‌ها، پادزهرها و واکسن‌ها برای مقابله با عوامل شناخته‌شده.
- آموزش همگانی: آموزش مردم در مورد علائم هشداردهنده و اقدامات اولیه، مانند ماندن در خانه در صورت اعلام خطر.
- استفاده از تجهیزات محافظتی: ماسک‌های مخصوص (ماسک N95) می‌توانند از استنشاق بسیاری از عوامل بیولوژیکی جلوگیری کنند.