تصور شما از یک ناحیه چیست؟
به تصویرهای زیر با دقت نگاه کنید و برداشت خود را از هر یک از آن ها توضیح دهید.

هر یک از این تصاویر، ناحیه‌ای از سطح زمین را نشان می‌دهد. تصویرها را با هم مقایسه کنید؛ چه عواملی سبب می‌شود که شما احساس کنید این نواحی با یکدیگر تفاوت دارند؟ آب و هوا؟ پوشش گیاهی؟ نوع بهره‌برداری از محیط و شیوهٔ زندگی مردم؟ و ...

تصویر شمارهٔ (1)، ناحیه‌ای مرطوب با پوشش گیاهی غنی و فعالیت دامداری را نشان می‌دهد. در این ناحیه به سبب بارندگی زیاد و رطوبت کافی، چمن‌زارهای وسیعی به‌وجود آمده و شرایط مناسبی برای دامداری و پرورش گاو فراهم شده است. نوع خانه‌ها و شکل سقف ساختمان‌ها نیز با ریزش‌های جوی و نوع فعالیت اقتصادی ساکنان ناحیه، یعنی نگهداری دام و علوفه، تناسب دارد.

تصویر شمارهٔ (2)، یک ناحیهٔ ساحلی با فعالیت‌های مربوط به تجارت و گردشگری را نشان می‌دهد. امکان تجارت دریایی موجب به‌وجود آمدن شهری با نقش بندری در کنار دریا شده است. جذب جمعیت زیاد، رونق فعالیت‌های مربوط به تجارت و گردشگری و حمل و نقل بار و مسافر موجب پدید آمدن ساختمان‌های بلندمرتبه شده است.

اکنون دقت کنید و بگویید در تصاویر 3 و 4، چه ارتباطی میان اجزا و پدیده‌ها وجود دارد. نوع فعالیت و شیوهٔ زندگی چه ارتباطی با محیط طبیعی دارد؟ تفاوت‌های این دو مکان چیست و عواملی که این دو را از هم متمایز می‌کنند، کدام‌اند؟

ناحیه

دانستید که هر مکان در روی زمین ویژگی‌هایی دارد. همچنین میان اجزا و پدیده‌های هر مکان، نوعی پیوستگی و هماهنگی وجود دارد که آن مکان را از سایر مکان‌ها متفاوت می‌سازد. یکی از کارهای جغرافی‌دانان، مطالعهٔ شباهت‌ها و تفاوت‌های مکان‌هاست.

مکان‌هایی که ویژگی‌های مشابه دارند، همان نواحی هستند. «ناحیه» یکی از مفاهیم اصلی در دانش جغرافیاست. برای ناحیه تاکنون تعاریف متعددی ارائه شده است. در اینجا به یکی از این تعریف‌ها اشاره می‌کنیم.

از این تعریف می‌توان نتیجه گرفت:
1- ویژگی اصلی هر ناحیه، وحدت و همگونی نسبی عناصر طبیعی و انسانی در آن است (وحدت‌یابی).
2- هر ناحیهٔ جغرافیایی به درجه‌ای از همگونی رسیده است که از سایر بخش‌های پیرامون خود متمایز می‌شود و با آنها تفاوت دارد.

ناحیه‌بندی

جغرافی‌دان‌ها از گذشته سطح زمین را به واحدهای جغرافیایی -که در آنها پدیده‌ها با هم همگونی و وحدت دارند- تقسیم کرده و سپس مورد مطالعه قرار داده‌اند. این تقسیم‌بندی‌ها برای شناخت بهتر و آسان‌تر مکان‌های مختلف و علمی کردن مطالعات و تحقیقات دربارهٔ این مکان‌ها صورت می‌گیرد تا بتوان برای آنها به‌طور صحیح برنامه‌ریزی کرد.

وقتی یک محیط جغرافیایی را براساس معیارهایی به واحدهای کوچک‌تر تقسیم می‌کنیم، به‌طوری که هر واحد مجاور تفاوت داشته باشد، در واقع «ناحیه‌بندی» کرده‌ایم.

جغرافی‌دان‌ها برای تعیین حدود یک ناحیه، یک یا چند معیار را به کار می‌گیرند. آنها با توجه به این معیارها، حدود یا مرزهای هر ناحیه را روی نقشه رسم می‌کنند و نواحی مختلف را روی نقشه نمایش می‌دهند.

ناحیه‌بندی کاری صرفاً جغرافیایی است و بر اساس طرز تفکر یک جغرافی‌دان و شیوهٔ کار او صورت می‌گیرد. انتخاب معیارها و ملاک‌ها برای تعیین حدود یک ناحیه، به هدف مطالعه و تحقیق جغرافی‌دان بستگی دارد. این معیارها ممکن است «عوامل طبیعی» یا «عوامل انسانی» باشد.

الف) معیارهای مربوط به عوامل طبیعی

ناهمواری‌ها، آب و هوا، پوشش گیاهی، خاک و نظایر آن، از معیارهای طبیعی ناحیه‌بندی است. به نقشه‌ها و تصاویر دقت کنید. در نقشهٔ شمارهٔ 1 جغرافی‌دان بر اساس معیارهای مربوط به بارش، ایران را ناحیه‌بندی کرده است.

در این نقشه، جغرافی‌دان براساس ترکیب ویژگی‌های عمدۀ بارش از قبیل میانگین بارندگی سالانه، توزیع فصلی بارش و بالاترین میزان بارش روزانه، ایران را به شش ناحیۀ بارشی تقسیم کرده است.

در نقشهٔ 2 پراکندگی خاک‌ها در کانادا را مشاهده می‌کنید. نوع خاک، ناحیه‌هایی متمایز از یک دیگر به‌وجود می‌آورد و بر نوع پوشش گیاهی و کشت و... نیز اثر می‌گذارد.

در نقشهٔ شمارهٔ (3) دو زیست بوم (بیوم) متفاوت را مشاهده می‌کنید. زیست بوم‌ها جزء نواحی طبیعی هستند که هریک به سبب پوشش گیاهی و زندگی جانوری خاصی که دارند از بقیه متمایز می‌شوند. با توجه به دانسته‌های خود از پایهٔ نهم، آیا می‌توانید بگویید این دو زیست بوم چه تفاوت‌هایی دارند؟

ب) معیارهای مربوط به عوامل انسانی

این معیارها ممکن است جمعیت، اقوام (قومیت‌ها)، دین، زبان، فرهنگ، نوع فعالیت‌های اقتصادی و نظایر آن باشد.
به تصاویر و نقشه‌ها دقت کنید.
همان‌طور که در نقشهٔ 4 مشاهده می‌کنید، اقوام مختلف هر یک در بخش خاصی از کشور افغانستان سکونت دارند.

به نقشهٔ شمارهٔ 5 توجه کنید. در کشور سوئیس چهار زبان رسمی وجود دارد.

در نقشهٔ شمارهٔ 6، کشور هند را می‌بینید که بر مبنای پراکندگی ادیان ناحیه‌بندی شده است. هر دین تقریباً قلمرو جغرافیایی خاصی را در سرزمین هند اشغال کرده است.

در نقشهٔ شمارهٔ 7 نواحی عمدهٔ صنعتی در قاره اروپا را مشاهده می‌کنید. نواحی صنعتی اروپا بیشتر در کدام بخش‌های این قاره استقرار یافته‌اند؟