همان‌طور که با انجام دادن فعالیت پی‌بردید، یک «ناحیهٔ فرهنگی» بخشی از سطح زمین است که در آن فرهنگ ویژه‌ای (نوع خاص زبان، دین، هنر و معماری، عقاید، نوع بهره‌برداری از محیط طبیعی، سبک زندگی روزانه، غذا، لباس و ...) غالب است و به سبب همان فرهنگ ویژه از سایر نواحی جدا می‌شود. مطالعهٔ نواحی فرهنگی از مهم‌ترین موضوعات جغرافیای فرهنگی است، جغرافیای فرهنگی یکی از شاخه‌های دانش جغرافیاست.

زبان

زبان از مهم‌ترین شاخص‌های فرهنگی است و برای افرادی که به آن تکلم می‌کنند، هویت مشترکی به‌وجود می‌آورد. به عبارت دیگر، زبان نظامی از ارتباطات است که در آن، معنی الفاظ را فقط گروه خاصی که در آن مشترک‌اند، درک می‌کنند و می‌فهمند و برای گروه دیگر، معنایی ندارد.

مجسم کنید شما و دوستانتان در خیابان با گروهی گردشگر که از کشوری مانند ژاپن یا روسیه به ایران سفر کرده‌اند، برخورد می‌کنید و آنها را مشغول گفت‌وگو با یکدیگر مشاهده می‌کنید. شما نمی‌توانید دریابید آنها به هم چه می‌گویند و آنها نیز صحبت‌های شما و دوستانتان را درک نمی‌کنند.

زبان، همچنین، عنصر اصلی گسترش یک فرهنگ است؛ زیرا انسان‌ها از طریق آن، اطلاعات، تجربه‌ها، ارزش‌ها و آداب و رسوم خود را به دیگران و به نسل بعدی منتقل می‌کنند.

- امروزه حدود چند هزار زبان در سراسر جهان وجود دارد که مردم به آنها تکلم می‌کنند. برخی از این زبان‌ها در ناحیه‌های کوچک رایج‌اند و گاهی کمتر از هزار نفر سخنگو دارند و بعضی از آنها نیز در قاره‌های مختلف جهان گسترده شدند و میلیون‌ها نفر با آنها تکلم می‌کنند. نمایش پراکندگی همهٔ زبان‌ها بر روی نقشه، کار دشواری است.

- زبان‌شناسان زبان‌های دنیا را به «خانواده‌های بزرگ زبانی» تقسیم کرده‌اند. منظور از یک خانوادهٔ زبانی، گروه بزرگی از زبان‌هاست که یک ریشهٔ اصلی دارند؛ برای مثال، مردم انگلستان، اسپانیا، روسیه، هند و ایران به زبان‌های مختلف صحبت می‌کنند اما همگی جزء خانواده زبانی هند و اروپایی محسوب می‌شوند؛ زیرا ریشهٔ مشترک دارند.

به نقشهٔ پراکندگی خانواده‌های زبانی مهم جهان توجّه کنید. کشورهایی را که از نظر زبانی هم خانواده‌اند، می‌توان یک ناحیهٔ زبانی به حساب آورد. سه خانواده زبانی مهم و پر تکلّم جهان عبارت‌اند از:

1- خانوادهٔ هند و اروپایی

خانوادهٔ زبانی هند و اروپایی بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین گروه زبانی دنیاست که در چندین قاره گسترده شده است. بیش از نیمی از مردم جهان، به یکی از زیر شاخه‌های این زبان صحبت می‌کنند. زبان هند و اروپایی خود به شاخه‌های مختلف تقسیم می‌شود. یکی از زیرشاخه‌های زبان هند و اروپایی «زبان ایرانی» است.

امروزه مهم‌ترین و پر گویش‌ترین زبان‌های ایرانی که ریشهٔ باستانی مشترک دارند عبارت‌اند از: فارسی، پَشتو، تاجیکی، لُری، کردی، بلوچی، طبری، گیلکی و تالشی. این زبان‌ها در کشور ایران و خارج از آن، به‌ویژه در کشورهای همسایه، گسترده شده‌اند.

2- خانوادهٔ چینی - تبتی

خانوادهٔ زبانی چینی - تبتی دومین خانوادهٔ بزرگ زبانی از نظر تعداد سخنگوست. و در میان مردم زردپوست ناحیهٔ آسیای شرقی رواج دارد. ماندارین چینی از معروف‌ترین و پر سخنگوترین شاخه‌های این زبان محسوب می‌شود.

3- خانوادهٔ آفرو - آسیایی (سامیایی - حامیایی)

زبان قوم سامی، زبان مردم عرب و یهود و زبان قوم حامی، زبان بعضی از مردم در شمال افریقاست.

در بین زبان‌های خانوادهٔ آفروآسیایی، معروف‌ترین و مهم‌ترین آنها زبان عربی است که در جنوب غربی آسیا و شمال افریقا بدان تکلم می‌کنند. زبان عربی زبان رسمی حدود بیش از 20 کشور و یکی از زبان‌های رسمی سازمان ملل متحد است. به علاوه ، زبان قرآن است و با آنکه قرآن به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده است، میلیون‌ها نفر از مسلمانان جهان آن را به زبان اصلی (عربی) می‌خوانند و می‌آموزند و به همین دلیل، اهمیت ویژه‌ای دارد.

تغییر در الگوی پراکندگی زبان‌ها

- پراکندگی زبان‌ها در جهان امروز، همواره به شکل کنونی نبوده است. عواملی چون جنگ و فتح سرزمین‌ها، تجارت و مهاجرت مردم از یک ناحیه به نواحی دیگر، موجب گسترش برخی زبان‌ها و تغییر در نواحی زبانی شده است.
- یکی از مهم‌ترین تغییرات تاریخی در الگوهای زبانی جهان در قرن 15 و 16 میلادی معروف به «عصر اکتشافات جغرافیایی» آغاز شد. وقتی اروپاییان با پیشرفت در دریانوردی، سرزمین‌های نو را کشف کردند، در امریکای شمالی، استرالیا و نیوزیلند، زبان انگلیسی گسترش یافت؛ در مستعمرات آنها در قاره‌های افریقا، امریکای جنوبی و بخش‌هایی از آسیا نیز زبان‌های انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی و فرانسوی رواج پیدا کرد.
- در قرن بیستم و بیست ویکم، با پیشرفت‌های صنعتی و گسترش ارتباطات، برخی زبان‌ها مانند انگلیسی در سراسر جهان به کار گرفته شد. امروزه از زبان انگلیسی در اغلب نرم‌افزارهای رایانه‌ای، برای پایش رفت و آمد هواپیماها و کشتی‌ها، و نیز در متون علمی و تحقیقاتی بین‌المللی استفاده می‌شود.

تنوع زبانی

یکی از موضوعات مورد توجه جغرافی‌دان‌ها، اهمیت تنوع جغرافیایی زبان‌هاست. امروزه در اثر رشد ارتباطات و فناوری اطلاعات، برخی از زبان‌ها در جهان غلبهٔ بیشتری پیدا کرده‌اند. همچنین، پیش‌بینی می‌شود که در آینده برخی از زبان‌های بومی و محلی در نواحی مختلف از بین بروند. به همین دلیل، اغلب کشورهای جهان یا نواحی سعی می‌کنند زبان ملی و زبان‌های بومی و محلی خود را حفظ کنند تا هویت فرهنگی‌شان پابرجا بماند.

کانادا کشوری انگلیسی‌زبان است، با این حال، در ایالت کِبِک در این کشور، بیشتر جمعیت به زبان فرانسوی صحبت می‌کنند و زبان رسمی این ایالت، فرانسوی است. مسئولان ایالت کِبِک به موضوع زبان فرانسه و گسترش آن، حساسیت زیادی دارند و برای ترویج آن تلاش می‌کنند.

بیشتر تابلوهای راهنمایی و نام مغازه‌ها و فروشگاه‌ها به زبان فرانسه نوشته شده است. یکی از اقدامات مسئولان ایالت کبک برای ترویج این زبان، برگزاری کلاس‌های زبان رایگان برای مهاجران است.

در کشور انگلستان، مردم ناحیهٔ وِلزْ به زبان ولزی یا وِلْشی صحبت می‌کنند که با زبان انگلیسی، متفاوت است. ولزی‌ها که در انگلستان «اقلیت» محسوب می‌شوند، با اقداماتی از قبیل ایجاد کانال تلویزیونی، نوشتن و نشر کتاب‌های ادبی و قصه‌نویسی به زبان ولزی برای ترویج این زبان تلاش می‌کنند.

دین

دین یکی از شاخص‌های مهم فرهنگی است. دین‌ها بر قوانین اجتماعی، عقاید، رفتارها و ارزش‌های اخلاقی، آیین‌ها و مراسم، و همچنین پدیده‌های قابل مشاهده مانند بناها و آثار هنری تأثیر زیادی دارند و به‌همین سبب، آثار دین را می‌توان در نواحی مختلف مشاهده کرد. به نقشهٔ پراکندگی ادیان عمدهٔ جهان توجه کنید.
به‌طور کلی، ادیان به دو گروه تقسیم می‌شوند:
الف) ادیان مبتنی بر یکتاپرستی مانند دین اسلام، مسیحیت، یهود و زرتشت؛
ب) ادیان مبتنی بر پرستش غیرخدای یگانه مانند هندوئیسم، بودائیسم، آنیمیسم (مذاهب قبیله‌ای).

- امروزه بیش از یک‌ونیم میلیارد نفر از مردم جهان، مسلمان‌اند و علاوه بر آسیا و افریقا در سایر قاره‌ها نیز پراکنده شده‌اند. تشیع و تسنن دو مذهب بزرگ اسلام هستند.
- دین مسیحیت در آسیا ظهور کرد اما امروزه شمار پیروان آن در قاره‌های اروپا، امریکا، استرالیا و نیوزیلند و کشورهای مرکزی و جنوبی افریقا بیشتر است. این دین شامل سه مذهب عمدهٔ کاتولیک، پروتستان و اُرتدوکس است.
- بیشتر پیروان دین یهود به‌صورت پراکنده در شهرها و نواحی بزرگ بازرگانی جهان زندگی می‌کنند و سرزمین مشخصی ندارند. یکی از مراکز تجمع یهودیان، سرزمین فلسطین اشغالی است که بعد از جنگ جهانی دوم با حمایت دولت‌های استعماری اشغال شده است.

چشم‌انداز فرهنگی

- چشم‌انداز یعنی منظرهٔ قابل رؤیت از یک مکان. ساختمان‌ها و بناها، سبک معماری، نوع سکونتگاه‌های شهری و روستایی، مزارع، جاده‌ها، خیابان‌ها و نظایر آن که در یک چشم‌انداز مشاهده می‌شود، شیوهٔ زندگی مردم یک ناحیه را به مشاهده‌گر نشان می‌دهد.

بنابراین، انسان‌ها با تغییراتی که در محیط‌های طبیعی به‌وجود می‌آورند، «چشم‌اندازهای فرهنگی» خلق می‌کنند. فرهنگ هر ناحیه، موجب به‌وجود آمدن چشم‌اندازهای خاصی در آن ناحیه می‌شود.

دین و چشم‌اندازهای فرهنگی

در بین عناصر فرهنگی، دین نقش مهمی در خلق چشم‌اندازهای فرهنگی دارد. پیروان یک دین با توجه به باورها و اعتقادات خود، چشم اندازهای خاصی را در قالب معماری، هنر، نقاشی، مجسمه‌سازی، ایجاد مکان‌های مقدس و زیارت گاهی به وجود می‌آورند.

معمولاً در اطراف شهرهای مذهبی و مجاورت مکان‌های مقدس، بازارها، هتل‌ها، بنگاه‌های مسافرتی و فروشگاه‌های مختلف برای مسافران و بازدید کنندگان پدید می‌آید.

نواحی فرهنگی عمدهٔ جهان

جغرافی‌دان‌ها برای مطالعه و شناخت تنوع‌های فرهنگی، سطح زمین را به نواحی فرهنگی تقسیم کرده‌اند. این نواحی فرهنگی، در یک یا چند شاخص فرهنگی، مانند دین، زبان، آداب و رسوم، هنر و معماری و نوع فعالیت اقتصادی شباهت‌هایی دارند. شباهت در یک یا چند عامل، هر ناحیه را از نواحی دیگر متمایز می‌کند. تاکنون تقسیم‌بندی‌های مختلفی از نواحی فرهنگی جهان ارائه شده است. این نقشه، یکی از انواع تقسیم‌بندی‌ها را نشان می‌دهد که در آن جهان به شش ناحیهٔ وسیع فرهنگی (قلمرو فرهنگی) تقسیم شده است. این شش ناحیه را نام ببرید.

فعالیت: مطالعه برای انجام دادن فعالیت (صفحه 76 کتاب درسی)

 

1- با مطالعهٔ نقشهٔ نواحی فرهنگی جهان و پیش دانسته‌های خود، جاهای خالی را پر کنید. 

2- با همفکری یکدیگر، یکی از نواحی فرهنگی جهان را روی نقشه انتخاب کنید و بر اساس معیارهایی، آن را به دو یا چند ناحیهٔ فرهنگی خردتر تقسیم نمایید.
برای نمونه: ناحیه فرهنگی اسلام بر اساس مذهب: 1- ناحیه‌ٔ مذهب تسنن 2- ناحیهٔ مذهب تشیع

ناحیهٔ فرهنگی اروپایی - غربی

قلمرو: این ناحیه شامل آمریکای شمالی، اروپای شمالی و غربی، استرالیا و اقیانوسیه است.
ویژگی‌ها: از ویژگی‌های این ناحیه، غلبهٔ زبان انگلیسی و لاتین. سطوح بالای صنعتی شدن، شهرنشینی و تجارت است. دین مردم این ناحیه مسیحیت است (پروتستان و کاتولیک). دنیاگرایی و کاهش اعتقاد به دین (سکولاریزم) در این ناحیه رواج دارد.

ناحیهٔ فرهنگی اسلاو - ارتدوگس

قلمرو: این ناحیه، روسیه و اروپای شرقی و مرکزی را در بر می‌گیرد.
ویژگی‌ها: اسلاوها به زیرشاخه‌های متعدد زبان اسلاویک و بالتواسلاویک، صحبت می‌کنند. در این ناحیه، دین مسیحیت شاخهٔ ارتدوکس غالب است. گروه‌های اقلیت مسلمان نیز در این ناحیه زندگی می‌کنند. البته ماده‌گرایی و کاهش اعتقاد به دین به دلیل غلبهٔ طولانی کمونیسم در این ناحیه رواج دارد. معماری سبک اسلاو در این ناحیه مشاهده می‌شود.

ناحیهٔ فرهنگی اسلام

قلمرو: قلمرو وسیعی از قارهٔ آسیا و شمال قارهٔ آفریقا را در بر می‌گیرد. به‌علاوه، دین اسلام در جنوب‌شرقی آسیا در کشورهایی مانند اندونزی و مالزی گسترش یافته است.
ویژگی‌ها: در این ناحیه، زبان‌ها، قومیت‌ها و فرهنگ‌های متعدد وجود دارد. اما غلبهٔ دین اسلام در زندگی اجتماعی، قوانین و باورها، موجب شکل‌گیری اشتراکات فرهنگی بسیاری شده است. مساجد از مهم‌ترین جلوه‌های معماری این ناحیهٔ وسیع‌اند. (مطالعه موردی جهان اسلام را بخوانید.)

ناحیهٔ فرهنگی افریقایی

قلمرو: این ناحیه، شامل افریقایی مرکزی و جنوبی است.
ویژگی‌ها: قلمرو نژاد سیاه پوست است و فرهنگ آن ترکیبی از فرهنگ قبایل مختلف است و ادیان قبیله‌ای در این ناحیه وجود دارد؛ هر چند در دوران استعمارگری اروپا و امریکا از دین مسیحیت تأثیر پذیرفته است. خانواده‌های زبانی متعددی در این ناحیه وجود دارد. معماری بومی این ناحیه برگرفته از شرایط طبیعی و آب و هوا، و متناسب با مصالح موجود در طبیعت است.

ناحیهٔ فرهنگی جنوب و شرق آسیا

قلمرو: این ناحیه مشرق و جنوب و جنوب شرقی آسیا را در برمی‌گیرد. خاستگاه دو تمدن بزرگ چین و هند بوده است.
ویژگی‌ها: در هند، مذهب هندوئیسم غلبه دارد. هرچند مبدأ دین بودایی نیز کشور هند است اما این دین در شرق آسیا در ژاپن و کره‌ جنوبی گسترش یافته است. تأثیرپذیری از این دو دین و زندگی روستایی متأثر از کشت برنج و آب‌وهوای موسمی از دیگر اشتراکات این ناحیه است.غلبۀ جلوه‌های طبیعت و استفاده از چوب و سقف‌های چند طبقه در معماری این نواحی مشاهده می‌شود.

ناحیهٔ فرهنگی امریکای لاتین

قلمرو: این ناحیه شامل امریکای مرکزی و جنوبی است.
ویژگی‌ها: مذهب کاتولیک، که با مذاهب بومی و قبیله‌ای آمیخته شده، و همچنین زبان‌های دو کشور استعمارگر اسپانیا و پرتغال، در این ناحیه رواج دارد. به‌طور کلی، اقتصاد و فرهنگ این ناحیه، مشابه اروپای مدیترانه‌ای است.

پخش فرهنگی

به تصاویر توجه کنید؛ در هر تصویر چه پدیده‌ای را مشاهده می‌کنید؟ به نظر شما خاستگاه این پدیده‌ها کجاست و چگونه به این ناحیه‌ها منتقل شده‌اند؟

* پخش فرهنگی از زمان‌های بسیار کهن وجود داشته است. بسیاری از ابداعات بشر که در تمدن‌های اولیه شکل گرفته‌اند، مانند شیوهٔ کشاورزی، خط، ذوب فلزات و تولید سلاح‌های جنگی، کم‌کم از ناحیه مبدأ خود به نواحی اطراف گسترش یافته‌اند. در گذشته، جنگ‌ها و داد و ستد میان نواحی نقش مهمی در پدیدهٔ پخش فرهنگی داشته است. برای مثال، آمد و شد کاروان‌ها در مسیر جاده ابریشم موجب گسترش ابداعات، افکار، کالاها و... در سرزمین‌های مختلف می‌شد.
بسیاری از ادیان و زبان‌ها طی دوره‌های تاریخی در جهان گسترش یافته‌اند. دین اسلام فقط در محل ظهور یا کانون خود باقی نماند بلکه در بخش‌های وسیعی از جهان، انتشار یافت.

- در دنیای امروز علاوه بر مهاجرت و داد و ستد، گردشگری و جهانگردی، استفاده از انواع رسانه‌ها (کتاب و مجلات، تلویزیون و اینترنت و ...) و انقلاب در فناوری اطلاعات و ارتباطات، نقش مهمی در پخش فرهنگی دارند.
- گاهی دو ناحیهٔ فرهنگی به هم خیلی نزدیک‌اند و پدیدهٔ فرهنگی در اثر تماس مستقیم مردم، از ناحیه‌ای به ناحیهٔ دیگر منتقل می‌شود؛ مانند ورزش «هاکی» که مبدأ آن کشور کاناداست اما در بین مردم ایالات متحدهٔ امریکا و نواحی مرزی آن کشور با کانادا رواج بسیار یافته است.  
- گاهی پخش و انتشار از یک فرهنگ به فرهنگ‌های دیگر بدون آنکه فرهنگ‌ها در تماس مستقیم با یکدیگر باشند، اتفاق می‌افتد. امروزه برخلاف گذشته، با توجه به گسترش رسانه‌ها، نوع دوم پخش فرهنگی غالب است و رسانه‌ها نقش عمده‌ای در تغییر علائق، رفتارها، سبک زندگی روزانه (شیوه لباس پوشیدن، نوع غذا ، تفریحات و...) حتی در نواحی دور افتاده دارند.
- امروزه فرایند یکسان‌سازی فرهنگ‌ها و توسعهٔ فرهنگ کشورهای سلطه‌گر خطری بزرگ برای فرهنگ و هویت ملی و بومی نواحی جهان می‌باشد.