«گویند مولانا قطب‌الدین در راهی می‌رفت، شخصی از بامی افتاد و بر گردن مولانا آمد، چنان که مهرهٔ گردن او قصوری یافت و چند روز بدان سبب صاحب بستر گشت. جمعی از اکابر وقت، به عیادت او آمدند و گفتند: چه حال است؟ گفت: حال از این بدتر چه باشد که دیگری از بام بیفتد و گردن من بشکند!»

(لطایف الطوائف، مولانا فخرالدین علی صفی)

اغلب پیامدهای خوب و بد کنش‌های افراد و جوامع صرفاً متوجه خودشان نیست. امروزه بسیاری از بحران‌ها در مناطق خاصی پدید می‌آیند ولی به سایر نقاط دنیا گسترش می‌یابند. کشورها در ایجاد بحران‌ها، سهم یکسانی ندارند اما همه از پیامدهای نامطلوب آن متأثر می‌شوند.

بحران چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟ می‌دانید که به پدیده‌هایی مانند منظومهٔ شمسی، رایانه، بدن انسان و جامعه نظام می‌گویند؛ به این دلیل که هر کدام مجموعهٔ منظمی از اجزای به هم پیوسته‌اند و برای رسیدن به هدفی مشترک با یکدیگر ارتباط دارند، هر نظامی در حالت طبیعی از تعادل برخوردار است. بحران هنگامی ایجاد می‌شود که برخی تغییرات درونی و بیرونی، تعادل  کل نظام را بر هم بزند برای مثال، بدن انسان همواره در معرض عوامل بیماری‌زا قرار دارد و بیمار می‌شود ولی هنگامی که بیماری قابل کنترل نباشد و بدن را از وضعیت طبیعی خارج کند، بحران پدید می‌آید. نظام جهانی نیز دچار بحران‌هایی می‌شود در واقع بحران‌ها، چالش‌های با ابعاد گسترده‌تر و عمیق‌تر هستند. بحران اقتصادی و بحران زیست محیطی از جملهٔ این بحران‌هاست. دربارهٔ این بحران‌ها چه می‌دانید؟ بحران اقتصادی چگونه ایجاد می‌شود و چگونه به مناطق مختلف دنیا انتقال می‌یابد؟ آیا فرهنگ‌ها و جوامع مختلف در ایجاد بحران زیست محیطی سهم یکسانی دارند؟

بحران‌های اقتصادی

بحران اقتصادی، آسیبی است که نظام اقتصادی را دچار اختلال می‌کند. آیا می‌دانید بحران اقتصادی چه مسائلی به دنبال می‌آورد؟

در بحران اقتصادی، قدرت خرید مصرف‌کنندگان به شدت کاهش می‌یابد. تولیدکنندگان، بازار فروش خود را از دست می‌دهند؛ در نتیجه کارخانه‌ها تعطیل و کارگران بیکار می‌شوند.

در تاریخ اقتصاد سرمایه‌داری غرب، بحران‌های اقتصادی به‌طور متناوب و با شدت و ضعف‌های متفاوت، پدید آمده‌اند. نخستین بحران اقتصادی در سال 1820 م در انگلستان به وجود آمد اما مهم‌ترین آنها در فاصلهٔ بین دو جنگ جهانی، در سال‌های 1929 تا 1933 م اتفاق افتاد. زیان اقتصادی این بحران کمتر از زیان اقتصادی جنگ جهانی اول نبود. در این بحران، 40 میلیون کارگر بیکار شدند و هزاران مؤسسه اقتصادی ورشکست شد.

بحران اقتصادی سال‌های اخیر در اروپا و امریکا از سال 2008 شروع شده است و با وجود تلاش‌هایی که برای مهار آن می‌شود، همچنان ادامه دارد.

بحران اقتصادی و چالش فقر و غنا هر دو، هویت اقتصادی دارند ولی از جهاتی با یکدیگر متفاوت‌اند. چالش فقر و غنا چالشی همیشگی است ولی بحران اقتصادی اغلب دوره‌ای و مقطعی است.

همچنین آسیب‌های مربوط به فقر و غنا همواره متوجه قشرهای فقیر و ضعیف جامعه است، ولی آسیب‌های مربوط به بحران اقتصادی تمامی جامعه را در بر می‌گیرد. البته سرمایه‌داران با وجود آسیب‌هایی که می‌بینند، با استفاده از ابزارهایی که دارند، فشارهای ناشی از بحران‌های اقتصادی را به اقشار ضعیف و تولیدکنندگان خرد انتقال می‌دهند؛ به همین دلیل، بحران اقتصادی اغلب با چالش فقر و غنا پیوند می‌خورد و بر دامنهٔ آن افزوده می‌شود.

بحران اقتصادی در صورتی که کنترل نشود می‌تواند به فروپاشی حکومت‌ها منجر شود.

بحران‌های اقتصادی در ابتدا به کشورهای غربی محدود می‌شدند و از عوامل داخلی آنها اثر می‌پذیرفت، ولی با شکل‌گیری اقتصاد جهانی و کاهش اهمیت مرزهای سیاسی و جغرافیایی، این بحران‌ها که منطقه‌ای بودند به سرعت آثار و پیامدهای خود را در سطح جهان آشکار ساختند.

بحران‌های زیست‌محیطی

محیط طبیعی که در آن زندگی می‌کنیم، محیط زیست ما را تشکیل می‌دهد. برخی از متفکران، بحران‌های زیست‌محیطی را مشکل سرنوشت‌ساز قرن بیستم دانسته‌اند. بحران‌های محیط زیست، چرا پدید آمده‌اند و چه مسائلی را به دنبال آورده‌اند؟

بخوانیم و بدانیم

در دویست‌سال اخیر، تغییراتی شگرف در محیط زیست رخ داده است. اگر تاریخ کرهٔ زمین را در یک فیلم یک ساله فشرده کنیم، به‌طوری که هرثانیه، 146 سال را در خود جای دهد، دویست سال اخیر حدود یک ثانیه از عمر زمین را تشکیل می‌دهد ولی تغییراتی که بشر در این مدت در طبیعت و محیط زیست ایجاد کرده بیشتر از تغییرات زمین در طول عمر آن است. این تغییرات، آسیب‌های زیست محیطی بسیاری را به دنبال داشته است؛ از جمله:

- آلودگی هوا در اثر گازهای شیمیایی، ریزگردها و فلزات سنگین
- تخریب لایهٔ ازُن، در اثر افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای
- از بین رفتن منابع آب در اثر آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی
- آلودگی دریاها در اثر عوامل فیزیکی و شیمیایی
- بارش باران‌های اسیدی در اثر آلودگی آب و هوا
- گرم شدن کرهٔ زمین و خشکسالی
- مسمومیت خاک در اثر تجمع مواد زاید تجزیه ناپذیر، سموم آفت‌کش، مواد رادیو اکتیو و پلیمرها
- تهی شدن منابع طبیعی تجدیدناپذیر در نتیجهٔ استفاده بی‌رویهٔ انسان معاصر
- در معرض نابودی قرار گرفتن حدود یک سوم از انواع جانوران و گیاهان

امروزه بحران‌های زیست محیطی به منطقهٔ خاصی محدود نمی‌شوند و همهٔ محیط طبیعی زندگی انسان، آب، خاک و هوا را فراگرفته‌اند. شهرهای صنعتی، اولین مراکزی بودند که با آلودگی‌های زیست‌محیطی مواجه شدند. پس از آن با گسترش زندگی مدرن در جهان، انواع آسیب‌های زیست‌محیطی نیز به سرعت گسترش یافتند. انسان مدرن با انقلاب صنعتی، تسلط و پیروزی بر طبیعت را به خود نوید می‌داد ولی از همین منظر، طبیعت نیز نخستین مسائل و مشکلات خود را نشان داد. بدین ترتیب رابطهٔ متقابل انسان و طبیعت دچار اختلال گردید.

برخی اندیشمندان، بحران‌های محیط زیست را ناشی از رویکرد انسان مدرن و فرهنگ معاصر غرب به طبیعت می‌دانند. فرهنگ مدرن، طبیعت را مادهٔ خام و بی‌جانی می‌داند که انسان اجازهٔ هرگونه تصرفی را در آن دارد. در این فرهنگ، انسان بر این گمان است که با تسخیر طبیعت و تصرف آن، می‌تواند تمامی مسائل و مشکلات خود را حل کند.

در نگاه توحیدی، طبیعت و هر چه در آن است، آیات و نشانه‌های خداوندند، همهٔ موجودات طبیعی به تسبیح خداوند مشغول‌اند و به سوی او باز می‌گردند. در نگاه اساطیری هم طبیعت، مادهٔ خام نیست بلکه از ابعاد و نیروهای ماورائی نیز برخوردار است.

انسان مدرن به دلیل نگاه دنیوی، نگاه دینی و معنوی به طبیعت را کودکانه می‌پندارد و تصرف در طبیعت را تنها با فنون و روش‌های تجربی انجام می‌دهد، از این‌رو، گسترش سریع صنعت و فناوری مدرن، با وجود اینکه توانمندی و آسایش بیشتری برای بشر فراهم آورده، زیان‌های جبران‌ناپذیری به او و طبیعت، وارد کرده است. بحران زیست‌محیطی، ابتدا در حوزه رابطهٔ انسان با طبیعت قرار داشت، ولی به‌تدریج به روابط انسان‌ها و جوامع با یکدیگر نیز سرایت کرد و به آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همچون مهاجرت، حاشیه‌نشینی، بیکاری، فقر و اختلافات سیاسیِ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای منجر شد. به منظور چاره‌اندیشی برای این آسیب‌ها، همایش‌های بین‌المللی متعددی دربارهٔ بحران زیست‌محیطی برگزار شده است، که البته نتوانسته‌اند از شتاب بحران بکاهند. اعتراضات و واکنش‌های مردمی در دهه‌های اخیر، جنبش‌های اجتماعی جدیدی پدید آورده است.