امپراتوری ایران

1- شرایط سیاسی

قبل از ورود آریایی‌ها به ایران، ساکنان اولیهٔ فلات ایران در مناطقی مانند شوش، شهداد، جیرفت، شهرسوخته، سیلک و… زندگی می‌کردند. همچنین براساس شواهد تاریخی، قبل از ورود آریاییان تمدن ایلام از سابقه‌ای طولانی در غرب این منطقه برخوردار بوده است. واژهٔ ایران از واژهٔ آریایی گرفته شده و به معنی سرزمین مردمان نجیب، شریف و آزاده است. آریاییان گروهی از اقوام هند و ایرانی بودند که از سکونتگاه اولیهٔ خود مهاجرت کرده و به هند و ایران وارد شدند. این گروه بعد از ورود به فلات ایران (در حدود 1500 ق.م)، حکومت‌های ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی را تشکیل دادند. آخرین پادشاه ساسانی، یزدگرد سوم بود که در دورهٔ پادشاهی او، ایران با حملهٔ عرب‌های مسلمان مواجه گشت. در دورهٔ ساسانیان، تشکیلات پیچیدهٔ حکومتی و نیز مظاهر تمدنی زیادی پدید آمد اما مردم به لحاظ اجتماعی و دینی وضع نابهنجاری داشتند.

یکی از معروف‌ترین پادشاهان ساسانی، خسرو انوشیروان است که مورخان او را بزرگ‌ترین شاه ساسانی دانسته‌اند. در دورهٔ پادشاهی او، سلسله ساسانی به اوج عظمت خود رسید و حوادث زیادی رخ داد. ولادت حضرت رسول خدا هم‌زمان با دوره سلطنت او اتفاق افتاد. اما دعوت جهانی به اسلام توسط رسول خدا با پادشاهی خسروپرویز (نوه انوشیروان) مصادف بود.

شاهان ساسانی معمولاً خود را شخصیتی ربانی (بع) معرفی می‌کردند. بدین لحاظ، حضور افراد عادی در دربار امکان‌پذیر نبود و بزرگان نیز با تشریفات عجیب و سختی می‌توانستند به مجلس شاه راه یابند.

دربار پادشاهان ساسانی همواره با تجمّل و شکوه ظاهری عجیبی همراه بود. امروزه خرابه‌ای از کاخ معروف تیسفون در مدائن باقی مانده است. این خرابه‌ها به جز عبرت‌آموزی، حکایت از عظمت این کاخ و زندگی تجملاتی حاکمان در دورهٔ ساسانی دارند.

طبیعی است که کاخ‌های مجلل، هزینه‌هایی سنگین نیز می‌طلبید و این هزینه‌ها، در کنار مخارج طاقت‌فرسای درباریان و زنان و فرزندان و وابستگان شاهان ساسانی همواره بر دوش طبقات محروم و اقشار عادی جامعه بود. عظمت فاجعه، زمانی روشن‌تر می‌شود که بر این هزینه‌ها، مخارج جنگ‌های ممتد و طولانی ایران و روم را اضافه کنیم.

2- شرایط اجتماعی

شرایط اجتماعی حاکم بر یک جامعه، تا حدود زیادی به وضع حکومت و دولتمردانِ آن جامعه بستگی دارد. در دورهٔ ساسانی، نوع نگاه حکومت به جامعه، نگاهی طبقاتی بود؛ به گونه‌ای که ارتقا از یک طبقه به طبقۀ دیگر امکان‌پذیر نبود. در این نظام مردم به چهار طبقه تقسیم می‌شدند:

- روحانیان (قضات، معلمان و علمای دینی)
- جنگیان (ارتشیان؛ سواره و پیاده)
- مستخدمین ادارات (مُنشیان، نویسندگان احکام محاکم و اجازه نامه‌ها و قراردادها، مورّخان، پزشکان و منجمان)
- تودهٔ ملت (تجار، کشاورزان، صنعت‌گران و ...)

چنان که ملاحظه می‌شود، تودهٔ ملت در پایین‌ترین طبقه قرار داشتند و این سنّتِ موهوم به گونه‌ای نهادینه شده بود که مذهب، قانون، فرهنگ و اندیشه، همه در خدمت آن بود و کسی قدرت برهم زدنِ آن را نداشت. در جامعه ساسانی، مقامات حکومت در دست هفت خانواده بود و مالکیت تقریباً در انحصار این هفت خانواده قرار داشت. در این نظام، حفظ خون و نژاد و نقش آن در کسب رتبه‌های اجتماعی، اهمیت بالایی داشت. طبقات پایین همچون کشاورزان در نهایت ذلت و خواری به سر می‌بردند. آنان هنگام بروز جنگ بدون آنکه خود بخواهند ناچار از شرکت در جنگ بودند و باید بدون سلاح و به صورت پیاده در عقب لشکر حرکت می‌کردند، ضمن اینکه هیچ اجر و مزدی نیز دریافت نمی‌کردند. در چنان جامعه‌ای، تحصیلات عالیه نیز همچون حق مالکیت، شکل طبقاتی داشت و مختص طبقات ممتاز بود و مردم عادی از این نعمت محروم بودند.

با وجود این، بار اصلی پرداخت مالیات و تأمین هزینه‌های سنگین دربار و جنگ، بر دوش عامۀ مردم بود. مالیات‌ها عناوینی همچون: مالیاتِ سرانه، مالیات اراضی، تحفه‌ها و هدایای روزهای عید داشت.

3- شرایط اعتقادی و دینی

در آستانهٔ ظهور اسلام، دین رسمی ایرانیان زرتشتی بود. زرتشت پیامبری آسمانی بود که بنا بر نظریهٔ مشهور، در قرن هفتم قبل از میلاد مسیح می‌زیست. پیش از او اقوام ایلامی و سپس آریایی‌ها، در سرزمین ایران آیین‌های دینی آمیخته با شرک و خرافات را تجربه کرده بودند و اینک، زرتشت با هدف متحد کردن اقوام آریایی و مقابله با چندگانه پرستی و خرافات ظهور کرده بود. هدف او، ترویج پرستش اهورامزدا (پروردگار قادر و یکتا) بود. او جهان آفرینش را متشکل از دو اصل خیر و شر می‌دید و انسان‌ها را به پیروی از سه اصل اخلاقیِ پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک فرا می‌خواند. پس از زرتشت، دین او در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی گرفتار کژی‌ها و تحریفات شد. در دوران هخامنشی، پرستش مهر و ناهید و در دورهٔ سلوکی و اشکانی پرستش بعضی رَبُّ النّوع‌های یونانی به این مذهب راه یافت.

در دورهٔ ساسانیان، آیین زرتشتی، دین رسمی ایرانیان بود. آتشگاه‌های بسیاری در گوشه و کنار ایران بنا شد و موبدان (روحانیون) زرتشتی مقامی بالا یافتند و این پیوند میان دین و دولت، تا آخر دورهٔ ساسانی ادامه یافت.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آیین زرتشتی به‌ویژه در عصر ساسانیان آداب و رسوم و دستورهای بسیار سخت و طاقت‌فرسای دینی بود که در نتیجهٔ دخل و تصرفات روحانیون زرتشتی پدید آمده بود. این مسئله در بروزِ دو مذهب جدید توسط مانی و مزدک در این دوره تأثیرگذار بود.

در آغاز، ساسانیان نسبت به ورود دیگر ادیان همچون مسیحیت، بودایی و صابئین به ایران، چندان حساس نبودند، اما رفته‌رفته در این‌باره موضع گرفتند. گفتنی است، تلاش رومیان برای تبلیغ و ترویج مسیحیت و رقابت دولت ساسانی با دولت روم و همچنین فشار روحانیون زرتشتی موجب بروز این حساسیت شد؛ البته در اواخر دورهٔ ساسانی (عهد خسرو پرویز) آزادی‌های نسبی توسط وی، برای مسیحیان فراهم شد.

امپراتوری روم

1- شرایط سیاسی

در آستانهٔ ظهور اسلام، در کنار حکومت قدرتمند ساسانی در ایران، امپراتوری روم شرقی با مرکزیت قسطنطنیه حضور داشت. این امپراتوری حاصل تجزیهٔ امپراتوری بزرگ روم، در سال 395 میلادی، به دو بخش شرقی و غربی بود؛ اما روم غربی در سال 476 میلادی به وسیلهٔ اقوام وحشی بربر نابود شد.

در قرن ششم میلادی و هم‌زمان با پادشاهی خسرو انوشیروان در ایران، ژوستی‌نیَن امپراتور روم شرقی بود. یکی از مهم‌ترین مشکلات موجود میان دو امپراتوری روم و ایران، رقابت‌ها و جنگ‌های ممتدی بود که به جنگ‌های هفتصدساله معروف است و آسیب‌های فراوانی را برای مردمان هر دو کشور ایجاد کرده بود. این جنگ‌ها در دورهٔ ژوستی‌نیَن نیز ادامه یافت و او توانست بر وسعت قلمرو خود بیفزاید. اما این پیروزی‌ها دوام و ثبات زیادی نداشت و در دورۀ خسرو پرویز غلبه با ایران بود، هر چند آن نیز دوام نیاورد!

2- شرایط اجتماعی

جامعهٔ روم نیز همچون ایران قبل از اسلام از گونه‌ای نظام طبقاتی رنج می‌برد. در این جامعه، حق مالکیت زمین و شرکت در انتخابات مخصوص رومی‌های اصیل بود و مردمان غیر رومی سهمی در این کار نداشتند. اما گروه بردگان از ستم مضاعفی نیز رنج می‌بردند؛ چرا که آنان گاه به عنوان وسیله‌ای برای تفریح ثروتمندان و اشراف رومی تبدیل شده و ناچار بودند در میادین مسابقه با یکدیگر یا با حیوانات وحشی تا سرحد مرگ بجنگند! (گلادیاتورها)

3- شرایط اعتقادی و دینی

از روزی که عیسی مسیح آیین خود را اعلام و شاگردانش را برای ترویج این آیین به نقاط مختلف اعزام کرد، رفته‌رفته مسیحیت توسط عدهٔ زیادی از مردم به ویژه محرومان و بردگان پذیرفته شد. از آنجا که تعلیم مسیحیت با نفی ستم و نیز دعوت به عدالت و پرهیزکاری، در نقطهٔ مقابل منافع عالمان یهودی و حاکمان رومی قرار داشت، روند فشارها بر مسیحیان رو به گسترش نهاد. با وجود این، جذابیت‌های تعالیم عیسی مسیح روز به روز بر  دامنهٔ پیروان آیین مسیحیت می‌افزود تا اینکه امپراتور کنستانتین به مسیحیت گرایید و این دین را در سال 312م. رسمیت بخشید.

در قرن ششم میلادی که رسول خدا پا به عرصهٔ هستی نهاد، دین مسیحیت گرفتار وضعیت نابهنجاری شده بود؛ چرا که برخی از روحانیون دنیاطلب مسیحی، تعالیم اصیل و ناب عیسی مسیح را دستخوش دگرگونی و تحریف کرده بودند؛ بدین جهت، یکی از پیامدهای مهم رسالت رسول خدا و زدودن غبار تحریف و ناراستی از چهرهٔ این دین الهی و آسمانی بود.

رقابت‌های ایران و روم در شبه جزیرهٔ عربستان

چنان که اشاره شد، رقابت‌ها و جنگ‌های کمرشکن ایران و روم، فشار زیادی را بر دوش ملت‌های هر دو امپراتوری تحمیل کرده بود. قلمرو این رقابت‌ها به مناطق مرزی ایران و روم در آسیا و آسیای صغیر و عراق محدود نمی‌شد و مناطقی از شمال آفریقا را نیز در بر می‌گرفت. یکی از مناطق مورد رقابت ایران و روم، یمن در جنوب شبه جزیرهٔ عربستان بود.

پس از گرایش امپراتور روم شرقی به مسیحیت، تلاش‌هایی برای گسترش این آیین در مناطق شمال آفریقا صورت گرفت که به مسیحی شدن مردم حبشه انجامید.

در اواسط سدۀ چهارم میلادی، از سوی امپراتوری روم شرقی هیئتی روانهٔ جنوب جزیره العرب شد و کلیساهایی در ظُفار و عَدَن تأسیس کرد که موجب نفوذ مسیحیت به یمن شد. اما در سدهٔ ششم میلادی، فردی به نام ذونَواس، پادشاه حمیریان در یمن شد و پس از گرایش به یهودیت، به آزار و شکنجهٔ مسیحیان اقدام کرد. به دستور وی، گودال‌هایی از آتش فراهم شد و مسیحیانی که حاضر به ترک آیین خود نبودند به درون آتش انداخته می‌شدند.

اقدام ذونواس موجب شد که حکومت مسیحی حبشه، شخصاً با به اشارهٔ ژوستی نین ـ امپراتور روم شرقی، سپاهی به یمن اعزام کند که به شکست و کشته شدن ذونواس انجامید و سراسر منطقه به دست حبشیان افتاد. پس از سالیانی، حمیریان یمن که از حکومت حبشیان بر خود خشنود نبودند، از خسرو انوشیروان یاری طلبیدند و او نیز، سرداری به نام «وَهرَز دیلمی» را به همراه سپاهی به یمن فرستاد و یمن به دست ایرانیان افتاد. پس از و هرز، سه حاکم دیگر ایرانی بر یمن حکم راندند که آخرین ایشان باذان پس از دریافت دعوت اسلامی به اسلام گروید.