وضعیت جغرافیایی و اقلیمی شبه جزیره عربستان

1- محدوده جغرافیایی

مرکز ظهور اسلام، شهر مقدس مکه، واقع در شبه جزیرهٔ عربستان است. عربستان را شبه جزیره نامیده‌اند؛ زیرا از سه سمت شرقی، جنوبی و غربی، به خلیج فارس، دریای عمان، خلیج عدن و دریای سرخ محصور است. برخی نیز به علت وجود بعضی رودهای بزرگ و طویل همچون فرات و عاصی در سمت شمال، که هنگام نزدیک شدن به هم در بلندی‌های سرزمین شام، مرزی آبی را پدید می‌آورند، نام جزیرهٔ‌العرب بر آن نهاده‌اند.

2- مناطق جغرافیایی

بیشترین بخش این سرزمین را نواحی بیابانی و خشک پوشیده از شن‌زارهای پهناور فراگرفته است. مناطق مرتفع و دره‌های کوچک و بزرگ بین آنها نیز از دیگر بخش‌های این شبه جزیره است. نواحی بیابانی (بادیه) سرتاسر مناطق شمال تا جنوب عربستان را فرا گرفته که به ترتیب از شمال به جنوب عبارت‌اند از: بادیهٔ‌الشام، نفود، دهناء و ربع‌الخالی که آن را پهناورترین بیابان جهان دانسته‌اند. از دره‌های موجود در بین ارتفاعات عربستان نیز با عنوان «وادی» یاد می‌شده و بعضی از این وادی‌ها در مسیر کاروان‌های تجاری بین شمال و جنوب قرار داشته است؛ از وادی‌های معروف، می‌توان به حَضْرَ مَوْت، دَواسر، سِرحان و رومه اشاره کرد.

بیابان‌های پوشیده از ریگ‌های روان و کمبود بارندگی، امکان پدید آمدن سرزمین‌های آباد و مسکونی را در این نواحی محدود کرده بود؛ البته مناطق اندکی نیز به علت زمینه‌های دینی (همچون مکه) و یا امکان کشاورزی (همچون طائف و یثرب) به محل تجمع و سکونت قبایل تبدیل شدند و رفته رفته شکل یک شهر را به خود گرفتند.

برخلاف مناطق مرکزی، مناطق جنوبی شبه جزیرهٔ عربستان (یمن) از بارش نسبتاً منظم باران برخوردار است که موجب رونق کشاورزی، و در نتیجه، پدید آمدن مناطق پرجمعیت و پیدایش تمدن‌ها و حکومت‌ها بوده است.

اوضاع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شبه جزیرهٔ عربستان

1- وضعیت اجتماعی

شبه جزیرهٔ عربستان، محل زندگی نژاد عرب بوده و هست. عرب‌های جنوب به عرب عاربه یا قحطانی، و عرب‌های ساکن مکه و اطراف آن به عرب مستعربه با عدنانی معروف بوده‌اند. در دیگر نواحی این سرزمین، قبایل پراکنده‌ای می‌زیستند که بعضی از آنها ساکنان اصلی و دیرین شبه جزیرهٔ عربستان و بعضی دیگر، مهاجران از مناطق دیگر بودند. به عنوان مثال، یهودیان ساکن مدینه، خیبر و بعضی از مناطق دیگر، از مناطق شمالی به درون شبه جزیرهٔ عربستان مهاجرت کرده بودند. مردمان این سرزمین، در دو شکل شهرنشین و بیابان نشین زندگی می‌کردند. شهرنشینی در بخش جنوب رواج بیشتر داشت و در بخش‌های مرکزی نیز به علت وجود زمینه‌های دینی یا طبیعی، شهرهایی همچون مکه، طائف و یثرب پدید آمده بود.

زندگی در صحرا شرایط و مقررات خاصی را برای صحرانشینان به دنبال می‌آورد. آنها پیوسته به دنبال آب در حرکت بودند و به علت محدودیت آب و چراگاه، همواره برای دست‌یابی به امکانات بهتر، در رقابت با دیگر قبایل به سر می‌بردند. در این رقابت، آنها نیاز به کمک و یاری یکدیگر داشتند؛ بدین لحاظ تعدادی از افراد که رابطهٔ نسبی و سببی با هم داشتند، تحت عنوان یک قبیله یا عشیره دور هم جمع می‌شدند و با یکدیگر زندگی می‌کردند.

2- زندگی اقتصادی

الف) کشاورزی و دامداری

وضعیت اقتصادی در یک منطقه تا حد زیادی به نوع آب و هوا و امکانات طبیعی بستگی دارد. چنان که اشاره شد، شبه جزیرهٔ عربستان منطقه‌ای است کم آب، بدون زمین‌های مناسب و کافی برای کشاورزی. این امر به خودی خود بی‌میلی عرب‌ها را به کشاورزی به دنبال داشت. در عین حال، در جنوب جزیرهٔ العرب امکانات کشاورزی به خوبی فراهم بود. در مناطق مرکزی نیز شهرهایی همچون طائف و یثرب و نقاطی چون خیبر، از امکان زراعت برخوردار بودند.

از نظر دامداری نیز عرب‌ها، حیواناتی همچون شتر، اسب، الاغ، گوسفند، بز و گاو را می‌پروراندند. اما از این میان، شتر جایگاه دیگری داشت. شتر رمز بَدَوی بودن و صحرا نوردی، و تنها حیوانی بود که با زندگی سخت و خشن عرب‌های بیابان‌نشین سازگاری داشت؛ جانداری که می‌تواند چندین روز را بدون آب به سر برد و در صورت نیاز، صاحبش آن را بکشد و آب ذخیره شده در شکمبه‌اش را بنوشد. انسان صحرانشین، از پشم شتر (وَبَر) برای خیمه، و از شیر آن برای نوشیدن و رفع گرسنگی و از خودش به هنگام لزوم، به عنوان غذا و سرمایه بهره می‌برد.

ب) صنعت

وجود برخی معادن همچون طلا، نقره، آهن و مس نیز در این سرزمین گزارش شده، اما استخراج آنها نیاز به دانش فنی داشت که عرب جاهلی غالباً از آن محروم بود. البته آنان‌گاه از آهن، شمشیر، خنجر و دیگر ادوات نظامی می‌ساختند و آهن مورد نیاز را از داخل یا خارج شبه جزیره فراهم می‌کردند.

صنعت چوب نیز به علت کمبود جنگل‌ها و درختان رونقی نداشت؛ از این‌رو، نقل شده که در سال 35 عام‌الفیل، قریش برای بازسازی خانهٔ کعبه، از چوب‌های یک کشتی شکستهٔ رومی موجود در ساحل دریای سرخ بهره گرفتند.

ج) تجارت

عرب‌های ساکن مکه، راه تجارت را در پیش گرفته بودند؛ به هیچ‌وجه، امکان زراعت در این شهر وجود نداشت. آنان تا دورۀ زندگانی هاشم‌بن عبد مَناف (جد پیامبر) به‌صورت نامنظم تجارت می‌کردند. اما هاشم سفرهای منظم زمستانی (به یمن) و تابستانی (به شام) را دایر کرد و هَمین ابتکار، نقش مهمی در پیشرفت اقتصادی مکه و ساکنان آن داشت. هاشم به منظور تسهیل تجارت و تأمین امنیت، پیمان‌هایی را با قبایل و دولت‌های در مسیر تجارت اهل مکه متعقد کرد اهل مکه در ایام حج، بازارهایی دایر می‌کردند و کالاهای رسیده از نقاط مختلف در آنجا عرضه می‌شد.

3- وضعیت فرهنگی و اعتقادی

دورهٔ قبل از ظهور اسلام را اصطلاحاً عصر جاهلی می‌نامند. در این زمان، مردم ساکن در سرزمین عربستان در جاهلیتی شگفت‌آور به سر می‌بردند.

1- جنگ، قتل و غارت، تا جایی که ترک این عادت در ماه‌های حرام نیز برای آنها دشوار بود. قبایل جاهلی در هنگام بروز جنگ‌ها گاه پیمان‌هایی را فقط برای یاری و حمایت یکدیگر می‌بستند که این پیمان‌ها حِلف نامیده می‌شد. حتی در صورت ظالم و مقصر بودن هم پیمان نیز، قبیلهٔ دیگر در هر شرایطی باید به یاری آن می‌شتافت.

2- صفات ناپسند اخلاقی مانند ستم و تجاوز به حقوق یکدیگر، شراب خواری، برده‌داریِ ظالمانه و بهره‌کشی فسادآلود از کنیزان.

3- در خانواده‌ها، مردسالاری حاکم بود و زنان حتی در ابتدایی‌ترین امور، حق اظهارنظر نداشتند. دختران تا زمانی که در خانهٔ پدر بودند، حتی دربارهٔ ازدواجشان نیز قدرت انتخاب نداشتند و پس از ازدواج نیز می‌بایست مطیع محض همسرشان باشند و از حق ارث نیز محروم بودند. همچنین، گاهی به دلیل ترس از اسارت فرزندان دختر به دست دشمنان، آنان را می‌کشتند.

4- عرب جاهلی گاه از ترس گرسنگی و یا به علت قربانی کردن برای خدایان، نیز فرزندان دختر یا پسر خود را می‌کشتند.

5- آنان با سنت‌های غلط «نفی» گاه فرزند حقیقی خود را نفی می‌کردند و از خود می‌راندند و با سنت غلط «لحاق» کسانی را به فرزندی می‌پذیرفتند و تمام احکام فرزند حقیقی را بر او مترتب می‌کردند.

وضعیت فرهنگی عرب جاهلی را در دو بخش علم و آموزش و نیز اعتقادات می‌توان بررسی کرد.

الف) علم و آموزش

از مهم‌ترین نشانه‌های پیشرفت علمی یک جامعه، میزان بهره‌مندی آحاد آن جامعه از سواد خواندن و نوشتن، و نیز فراوانی آثار مکتوب در آن است. شواهد تاریخی حکایت از آن دارند که عرب جاهلی در برخی مناطق، کاملاً از نعمت سواد بی‌بهره بود و در جاهایی مثل مکه نیز بهره‌ای بسیار اندک داشت. بعضی از تاریخ نویسان، تعداد باسوادان مکه در آستانهٔ ظهور اسلام را 17 نفر بر شمرده‌اند. در شهر یثرب نیز در میان اوس و خزرج، به ندرت فردی باسواد یافت می‌شد و البته وضع یهودیان در این زمینه بهتر بود. در دیگر مناطق نیز وضع بدین منوال بود. بنابر روایتی، رسول خدا (ص) نامه‌ای برای قبیله‌ای فرستاد اما در میان این قبیلهٔ بزرگ کسی که قادر به خواندن آن باشد، یافت نشد‍! البته در مناطق جنوب که از مظاهر تمدنی برخوردار بودند، دانش و سواد رواج بیشتری داشت. عرب جاهلی مجهز به برخی از علوم و فنون بود که بیشتر جنبهٔ تجربی داشت؛ فنونی همچون شعر، خطابه، طبابت (با روش‌های ساده و غیر علمی)، ستاره‌شناسی، کهانت، علم الانساب و علم الایام.

ب) دین و عقاید

اما در دورهٔ جاهلیت، سرزمین عربستان شاهد حضور جلوه‌های گوناگون دینی و اعتقادی بود، هر چند گرایش غالب و رایج اعتقادی تمایل به شرک و بت‌پرستی است.

در عصر جاهلی، کسانی بودند که از اساس خدا را قبول نداشتند که از آنان با عنوان دهریون یاد می‌شود. بسیاری نیز بودند که ضمن اعتقاد به «الله»، گرفتار عقاید شرک آلود بودند. جلوه‌های شرک، به جز بت‌پرستی، در گرایش‌هایی همچون پرستش جن و فرشته و خورشید و ماه و ستاره نیز نمود داشت. مشرکان «الله» را به عنوان خالق هستی قبول داشتند، اما به‌جز خداوند، موجوداتی همچون جن و فرشته را در تدبیر امور هستی دارای نقش و اثر می‌دانستند. در کنار این گرایش‌های اعتقادی، پیروان ادیان آسمانی همچون یهودیان و مسیحیان نیز در نقاط مختلف این سرزمین حضور داشتند.

4- وضعیت سیاسی

وضعیت سیاسی نواحی مختلف شبه جزیرهٔ عربستان در عصر جاهلی تحت تأثیر ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن سرزمین‌ها قرار داشت.

در جنوب شبه جزیرهٔ عربستان به علت وجود آب و هوای نسبتاً مناسب و تراکم جمعیت، شهرها و آبادی‌هایی به‌وجود آمد. این وضعیت به دنبال خود، وضع قانون و مقررات و حکومت‌های مجری قوانین را پدید آورد؛ از این‌رو، صدها سال پیش از میلاد، در جنوب این شبه جزیره، دولت‌ها و تمدن‌هایی ایجاد شده بود. این دولت‌ها عبارت بودند از: معینیان، سبئیان، قَتَبَان، حَضْرَمَوْت و حمیریان. از مهم‌ترین این دولت‌ها، دولت سبئیان است که در قرآن کریم نیز سوره‌ای به این نام آمده است. یکی از پادشاهان این دولت، ملکه بلقیس بوده که داستان او و حضرت سلیمان در قرآن آمده است. گفتنی است هنوز آثاری از این دولت‌ها در یمن به جای مانده است؛ مثلاً قصر غندان که از بقایای حکومت حمیریان است و با بیست طبقه، از شگفتی‌های ساختهٔ دست بشر بوده است.

در شمال جزیرهٔ العرب نیز دولت روم در مناطق شام حضور گسترده داشت و دولت‌های دست‌نشاندهٔ رومیان، همچون دولت بثرا، پالمیرا و غسانیان نیز وجود داشتند.

در مناطق بیابانی و خشک، جمعیت به‌صورت پراکنده و غیر متمرکز حضور داشت. البته در حاشیهٔ نواحی بیابانی برخی کانون‌های جمعیتی شکل گرفته بود؛ به عنوان مثال، شهر یثرب به خاطر چشمه‌ها و چاه‌ها و زمین‌های مستعد برای کشت و کار، ساکنان ثابتی داشته و نیز در شمالی‌ترین نقطه، منطقه تَبوک و دومه الجَندَل از مناطق پرجمعیت بوده‌اند. همچنین شهر مکه در جنوب یثرب و در نزدیکی دریای سرخ، به علت موقعیت دینی و تجاری، و شهر طائف در نزدیکی جنوب شرقی مکه، به علت موقعیت زراعی، جزء مناطق پرجمعیت بوده‌اند.

آنان از میان خود، کسی را به عنوان شیخ و رئیس قبیله بر می‌گزیدند.

البته شیخ قبیله باید خصلت‌هایی همچون تواضع، حلم، صبر، سخاوت و شجاعت را می‌داشت. شیخ، قبیله را طبق سنت‌های موروثی اداره می‌کرد. او وظایفی مانند تصمیم برای ماندن در یک ناحیه یا کوچ کردن، جنگ و یا صلح با دیگر قبایل و پذیرفتن عضو جدید قبیله را برعهده داشت. افراد قبیله نیز خود را موظف به اطاعت بی‌چون و چرا از شیخ قبیله می‌دانستند.

با این وجود، در مناطق یاد شده، دولت و حکومت به شکل مناطق جنوب یا شمال (شام و عراق) شکل نگرفت. در یثرب دو قبیلهٔ اوس و خزرج در کنار یهودیان به شکل قبیله‌ای می‌زیستند و تنها در آستانهٔ هجرت رسول خدا بنابر آن بود که شخصی به نام عبدالله بن ابی را به شاهی برگزینند. در مکه نیز ادارهٔ شهر از طریق تقسیم مناصِب حکومتی میان رؤسای قبایل مختلف انجام می‌گرفت.