درسنامه آموزشی فصل سوم هندسه (1) کلاس دهم ریاضی با پاسخ درس 2: مساحت و کاربردهای آن
کار در کلاس (صفحه 65 کتاب درسی)
فرض کنیم اندازهٔ هر ضلع مثلث متساوی الاضلاع ABC برابر a باشد، ارتفاع AH را رسم میکنیم. ارتفاع AH میانه نیز است؛ چرا؟
ΔABH≅ΔACH⇒BH=CH=a2
به کمک قضیهٔ فیثاغورس نشان دهید AH=a√32 و S=a2√34.
ΔABH;∠H=90∘⇒AH2+BH2=AB2
⇒AH2=a2−(a2)2=3a24⇒AH=√32a
SΔABC=12AH×BC⇒SΔABC=12×√32a×a=√34a2
فعالیت (صفحه 65 کتاب درسی)
در چهارضلعی ABCD دو قطر AC و DB برهم عموداند.
SΔADB=12BD×AHSADB=
SΔADB=12BD×CHSDBC=
با جمع این دو مساحت داریم،
×AC=12BD(AH+HC)SABCD=12BD
بنابراین؛
کاربردهایی از مساحت
قبلاً با کاربرد مساحت در اثبات قضیهٔ تالس آشنا شدید. بعضی رابطهها و ویژگیهایی را که با آن آشنا شدهاید یادآوری میکنیم.
کار در کلاس (صفحه 66 کتاب درسی)
نشان دهید یک میانه در هر مثلث، آن را به دو مثلث با مساحتهای برابر تقسیم میکند.
در مثلث ABC ارتفاع AH را رسم میکنیم:
SΔABM=12AH×BMSΔACM=12AH×CM}BM=MC→SΔABM=SΔACM
اگر F هر نقطهای روی میانهٔ AM بهجز نقطهٔ M باشد آیا، SFBM=SFMC است؟ چرا؟
بله؛ زیرا FM نیز میانه BFC است.
فعالیت (صفحه 66 کتاب درسی)
M و N و P وسطهای سه ضلع مثلث ABC مطابق شکلاند.
پارهخط PN موازی ضلع BC است و پارهخط PM موازی ضلع AC است؛ چرا؟
APAB=ANAC=12⇒PN||BC
BMBC=BPAB=12⇒PM||AC
بنابراین چهارضلعی PNCM متوازی الاضلاع است، در نتیجه، ΔMNP≅ΔNMC؛ چرا؟
PM=NCPN=MCMN=MN}⇒ΔMNP≅ΔNMC
به همین ترتیب برای بقیهٔ مثلثها نیز میتوان نشان داد که دو به دو همنهشتاند.
ΔAPN≅ΔMNP≅ΔBPM
فعالیت (صفحه 67 کتاب درسی)
در این فعالیت ویژگی مهمی از سه میانهٔ مثلث را ثابت میکنید.
دو میانهٔ AM و BN از ΔABC را رسم میکنیم. یکدیگر را در نقطهٔ G درون مثلث قطع میکنند. از M وسط ضلع BC خطی را موازی میانهٔ BN رسم میکنیم تا ضلع AC را در F قطع کند. چرا F وسط NC است؟
ΔBCN;MF||BN→CFFN=CMMB=1
⇒CF=FN
N وسط ضلع AC است؛ بنابراین، AF=3NF. چرا؟
AN=NC=2NF
⇒AF=AN+FN=2FN+FN=3FN
در نتیجه، AM=3GM. چرا؟
ΔAMF;MF||GN→AGGM=ANNF=2
AG==2GM⇒AM=3GM
بنابراین، AMGM=13 و AMAG=23 و G بین A و M است؛ در نتیجه G تنها نقطهای روی نیمخط AM است که AG=23AM. مشابه آن ثابت میشود BG=23BN. پس برای هر دو میانهٔ دلخواه نقطهٔ G با این ویژگی بهدست میآید در نتیجه هر سه میانه در G همرساند.
به روش دیگر، میتوانید از M به N وصل کنید و از تشابه دو مثلث GMN و GAB استفاده کنید؛ چون AB=2MN پس AG=2GM و BG=2GN. اکنون میتوانید مانند روش قبلی ادامه دهید.
با رسم سه میانهٔ مثلث نشان دهید، سه میانهٔ مثلث آن را به شش مثلث هم مساحت تقسیم میکنند. بنابر فعالیت قبلی SBGM=SMGC=x. چرا؟
زیرا GM میانه مثلث BGC است.
به همین ترتیب برای بقیه برقرار است.
اکنون میانهٔ AM را درنظر بگیرید، 2y+x 2z+x= در نتیجه yy=، میانهٔ BN را درنظر بگیرید 2x+y 2z+y= در نتیجه، xz=. پس، x=y=z
این ویژگی که در هر ذوزنقه نیز برقرار است، در حل مسائل کاربرد خوبی دارد.
یک مسئله
در شکل دو مزرعهٔ I و II متعلق به دو کشاورز است. این دو کشاورز برای استفاده از ماشینهای کشاورزی میخواهند مرز مشترک ABC بین دو زمین خود را به یک پاره خط مستقیم تبدیل کنند به طوری که مساحتهای زمینهای آنها تغییر نکند. چگونه شما میتوانید این کار را برای آنها انجام دهید؟
فکر اصلی این عمل براساس مسئلهٔ قبلی است.
از A به C متصل، و از B موازی خط AC رسم کنید تا دو مرز دیگر را در E و F قطع کند. اکنون نشان دهید این مرز مشترک جدید میتواند مرز AF باشد؛ چرا؟ البته میتواند مرز EC نیز باشد.
فعالیت (صفحه 68 کتاب درسی)
در مثلث متساویالساقین ABC که AB=AC است؛ نقطهٔ دلخواه M را روی BC بین B و C درنظر بگیرید. از M دو عمود MH و MG را به ترتیب بر دو ساق AC و AB رسم کنید. SAMB=SAMC را بنویسید.
مساحت مثلث ABC را نیز وقتی پارهخط AB یا AC قاعده باشند، بنویسید. چه رابطهای بین این مساحتها وجود دارد؟ آن را بنویسید. از این رابطه چه نتیجهای میگیرید؟
SABM=12AB×MG,SACM=12AC×MH,SABC=12AC×BE
SABM+SACM=SABCAB=AC→12AC×MG+12AC×MH=12AC×BE
⇒12AC×(MG+MH)=12AC×BE⇒MG+MH=BE
در هر مثلث متساویالساقین ABC که AB=AC است، مجموع فاصلههای هر نقطه روی قاعده BC از AC,AB برابر ارتفاع وارد بر ساق مثلث است.
به همین ترتیب نشان دهید در هر مثلث متساوی الساقین ABC، قدرمطلق تفاضل فاصلههای هر نقطه روی امتدادهای قاعدهٔ BC از خطهای شامل دو ساق برابر اندازهٔ ارتفاع وارد بر ساق است.
فرض کنیم P نقطهای روی امتداد ضلع BC باشد. اگر PM و PN فاصلههای نقطه P از دو ساق مثلث (AB=AC=a) باشند. پارهخط AP و ارتفاع BH از مثلث ABC را رسم میکنیم.
SABP=12AB×PM,SACP=12AC×PN,SABC=12AC×BH
|SABP−SACP|=SABCAB=AC=a→|12a×PM−12a×PN|=12a×BH
⇒12a×|PM−PN|=12a×BH⇒|PM−PN|=BH
فعالیت (صفحه 68 کتاب درسی)
نقطهٔ دلخواه M را درون یک مثلث متساوی الاضلاع با ضلع به اندازه a در نظر بگیرید. سپس از M سه عمود بر سه ضلع رسم کنید. از M به سه رأس مثلث ABC متصل کنید.
مساحتهای سه مثلث MAC، MBC و MAB را محاسبه کنید. این مساحتها با مساحت ΔABC چه رابطهای دارند؟ آن را بنویسید. از آن چه نتیجهای میگیرید؟
APMH+MN+MG=
اگر در یک مثلث متساوی الاضلاع فاصلههای نقطهٔ M درون مثلث از سه ضلع، برابر 2، 4 و 6 باشند. اندازهٔ ضلع مثلث را محاسبه کنید.
h=2+4+6=12
h2=+(a2)2=a2⇒122=a2−a24
⇒144=34a2⇒a2=192⇒a=√192=8√3
نقاط شبکهای و مساحت
مطابق شکل نقطهها روی خطهای افقی و عمودی واقعاند؛ بهطوری که فاصلهٔ هر دو نقطه متوالی روی یک خط افقی (عمودی) برابر واحد است. چنین نقاطی را نقاط شبکهای و چندضلعیهایی مانند ABCD را که تمام رأسهای آنها روی نقاط شبکهای واقعاند، چندضلعیهای شبکهای مینامند.
نقاط شبکهای روی رأسها و ضلعهای چندضلعی را نقاط مرزی و نقاط شبکهای درون چندضلعیها را نقاط درونی شبکهای برای چندضلعی شبکهای مینامند.
بهطور مثال درشکل بالا چهارضلعی ABCD یک چهارضلعی شبکهای است که دارای 4 نقطهٔ مرزی و 3 نقطه درونی شبکهای است.
در این چهارضلعی، شبکهای با به کاربردن مساحت مثلثهای قائم الزاویه و مستطیل نشان دهید مساحت چهارضلعی ABCD برابر 4 واحد سطح است.
S◻DEFG=4×2=8
SΔAED=SΔBCF=1×22=1,SΔCDG=4×12=2
S◻ABCD=8−(1+1+2)=4
میتوان نقاط شبکهای را در دستگاه مختصات عمود بر هم x′x و y′y نیز بهصورت زوج مرتبهای (y و x) که x و y هر دو اعداد صحیحاند، نشان داد. x و y مختصهای هر نقطهاند.
در چندضلعیهای شبکهای، تعداد نقاط مرزی شبکهای را با b و تعداد نقاط درونی شبکهای را با i نشان میدهند. اکنون میخواهیم به طور شهودی رابطهای بین مساحت چندضلعی شبکهای و نقاط مرزی و درونی شبکهای نظیر آن را پیدا کنیم.
فعالیت (صفحه 69 تا 70 کتاب درسی)
1- یک چندضلعی شبکهای حداقل چند نقطهٔ مرزی میتواند داشته باشد؟ چرا؟
حداقل 3 نقطه مرزی - زیرا برای رسم مثلث شبکهای حداقل به سه نقطه نیاز داریم
2- یک چندضلعی شبکهای حداقل چند نقطهٔ درونی میتواند داشته باشد؟ صفر
3- در تمام چندضلعیهای شبکهای زیر تعداد نقطههای درونی شبکهای صفر است، یعنی i=0 و تعداد نقاط مرزی 8، 7، 6 ، 5، 4، 3 b=.
جدول زیر را با محاسبهٔ مساحت چندضلعیهای شبکهای کامل کنید.
8 ، 7 ، 6 ، 5، 4، 3، b= ، i=0
8 | 7 | 6 | 5 | 4 | 3 | تعداد نقاط مرزی b |
3 | 52 | 2 | 32 | 1 | 12 | مساحت |
بین مساحت و تعداد نقاط مرزی چه رابطهای وجود دارد؟
S=b2−1+0
4- اکنون نقاط مرزی را ثابت نگه دارید و نقاط درونی را تغییر دهید. فرض کنید تعداد نقاط مرزی شبکهای b=3 باشند. با توجه به شکلها جدول زیر را کامل کنید.
(نتیجهگیری S=b2−1+0 را که در قسمت (3) پیدا کردهاید درنظر داشته باشید.)
5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 | تعداد نقاط درونی i |
12 | 12 | 12 | 12 | 12 | 12 | b2−1 |
92 | 72 | 72 | 52 | 32 | 12 | S |
با تکمیل جدول بالا و مقایسهٔ اعداد هر ستون تشخیص دهید که مساحت هر چندضلعی شبکهای با تعداد نقاط مرزی و درونی چه ارتباطی دارد. از این جدول نتیجه بگیرید b و i با چه ضریبهایی ظاهر میشوند.
S=b2−1+i
توجه داشته باشید که این فرمول را بهطور شهودی پیدا کردهایم. اثبات دقیق این فرمول در حالت کلی نیاز به مقدمات بیشتری دارد.
این فرمول به فرمول پیک معروف است که جرج الکساندر پیک (1943 - 1859) آن را کشف کرد و از سال 1970 بهطور گستردهای در کتابهای هندسهٔ مقدماتی بهکار برده شده است.
به کمک این فرمول میتوانیم مساحت شکلهای نامنظم هندسی را نیز به طور تقریبی پیدا کنیم.
کار در کلاس (صفحه 71 کتاب درسی)
1- چندضلعیهای A، B، C و D را در شکلهای زیر درنظر بگیرید. ابتدا به روشهای هندسی که از قبل میدانید، مساحت آنها را محاسبه کنید؛ سپس با تعیین تعداد نقاط مرزی و درونی، جدول زیر را تکمیل و فرمول پیک را در آنها تحقیق کنید.
D | C | B | A | چندضلعی |
8 | 10 | 12 | 14 | تعداد نقاط مرزی b |
9 | 8 | 7 | 6 | تعداد نقاط درونی i |
12 | 12 | 12 | 12 | مساحت |
SA=3×4=12
SB=4×62=12
SC=4×(1+5)2=12
SD=4×3=12
کار در کلاس (صفحه 71 کتاب درسی)
اگر فاصلهٔ نقطههای شبکهای یک سانتیمتر باشد، یک برگ درخت را روی یک صفحهٔ شطرنجی قرار دهید و با رسم آن مساحت آن را به طور تقریبی محاسبه کنید.
واضح است که با کوچکتر کردن واحد می توانیم مساحت را با تقریب بهتری محاسبه کنیم.
تمرین (صفحه 72 تا 73 کتاب درسی)
1- در یک لوزی اندازهٔ هر ضلع 2√10 و نسبت اندازههای دو قطر 13 است مساحت لوزی را پیدا کنید.
x2+(3x)2=(2√10)2⇒x2+9x2=40⇒10x2=40⇒x2=4
⇒x=2⇒a=12,b=4⇒S=12×12×4=24
2- در چهارضلعی ABCD، مطابق شکل AB=AD و BC=CD است. آیا قطرهای این چهارضلعی برهم عموداند؟ چرا؟ نشان دهید در این چهارضلعی قطر AC روی نیمسازهای ∠A و ∠C است. اگر اندازههای دو قطر 8 و 6 باشند، مساحت آن را محاسبه کنید. چهارضلعیای با این ویژگی کایت نام دارد. نشان دهید در کایت یک قطر عمودمنصف قطر دیگر است.
AB=ADCB=CDAC=AC}⇒ΔABC≅ΔACD⇒∠A1=∠A2
AB=AD∠A1=∠A2AH=AH}⇒ΔABH≅ΔADH⇒∠H1=∠H2=90∘
AC⊥BD⇒S◻ABCD=12AC×BD=12×8×6=24
3- در شکل دو خط d و d′ موازیاند و ABCD و ABEF هردو متوازی الاضلاعاند. اگر مساحت یکی از این متوازی الاضلاعها برابر S باشد، مساحت دیگری برحسب S چقدر است؟
فرض کنیم فاصله دو خط موازی d,d′ برابر h باشد در این صورت:
S◻ABCD=S◻ABEF=AB×h
4- در ذوزنقهٔ شکل زیر اندازههای دو قاعده a و b و اندازههای دو زاویهٔ مجاور به یک قاعده 45∘ است. مساحت ذوزنقه را برحسب a و b محاسبه کنید. از A و B بر قاعده DC عمود کنید.
عمودهای AF,BF را بر CD وارد میکنیم چهارضلعی ABCD مستطیل پس:
AB=EF=b
ΔADF;∠A1=∠D=45∘⇒AF=DF=h
ΔBCE;∠B1=∠C=45∘⇒BE=CE=h
⇒CD=2h+b=a⇒h=a−b2
SABCD=12(a+b)h⇒SABCD=a+b2×a−b2=a2−b22
5- مساحت ذوزنقهٔ زیر را به دو طریق بهدست آورید. از مساوی قرار دادن آنها چه نتیجهای بهدست میآید؟
S◻ABCD=12(AB+CD)×AD=12(b+c)(b+c)=12(b+c)2
S◻ABCD=S△ABM+S△CDM+S△MBC=12bc+12bc+12c2=bc+12a2
⇒12(b+c)2=bc+12a2×2→(b+c)2=2bc+a2
⇒b2+2bc+c2=2bc+a2⇒b2+c2=a2
6- در متوازی الاضلاع ABCD، M وسط ضلع BC است و پارهخط AM قطر BD را در N قطع کرده است. نشان دهید:
SBMN=112SABCD
SBMN=112SABCD
ΔABC≅ΔACD⇒SΔABC=12S◻ABCD(1)
میانههای هر مثلث آن را به شش قسمت با مساحتهای مساوی تقسیم میکنند:
ΔABC;BM=MC,AO=OC⇒SΔMNB=16SΔABC(2)
(1),(2)⇒SΔMNB=16(12S◻ABCD)=112S◻ABCD
7- در مثلث ABC، خط MN موازی ضلع BC است و AMMB=12. همچنین PCPB=13 است. SAQN و SMQPB چه کسری از مساحت مثلث ABC است؟
PCPB=13⇒PCBC=14⇒SΔAPCSΔABC=14⇒SΔABC=4SΔAPC(1)
ΔABC;MN||BC⇒{ANAC=AMAB=13ΔAQN∼ΔAPC
⇒SΔANQSΔAPC=(13)2=19⇒SΔAPC=9SΔANQ(2)
PBBC=34⇒SΔAPBSΔABC=34⇒SΔAPB=34SΔABC
ΔABC;MQ||BP⇒ΔAQM∼ΔABP
⇒SΔAMQSΔAPB=(AMAB)2=(13)2=19⇒SΔAPB=9SΔAMQ⇒S◻BPQM=89SΔABP(2)
(1),(2)⇒S◻BPQM=89(34SΔABC)=23SΔABC⇒S◻BPQMSΔABC=23
8- با توجه به مساحت چندضلعیهای شبکهای، مساحت قسمت سایهزده را محاسبه کنید. (راهنمایی: مساحت چند ضلعی داخلی را از مساحت چند ضلعی بیرونی کم کنید.)
کافی است نقطه N را روی ضلع AB چنان اختیار کنیم که AN=20 در این صورت دو ذوزنقه با قاعدههای 20 و 18 و ارتفاع 15 تشکیل میشود.
9- یک مستطیل شبکهای با ضلعهای افقی و قائم که اندازههای ضلعهای آن m و n واحداند مفروض است. مساحت آن را ابتدا به روش معمول و سپس به کمک فرمول پیک محاسبه و آنها را مقایسه کنید.
مساحت به روش معمول: S=m×n
مساحت به کمک قضیه پیک:
b=2m+2n
i=(m+1)×(n+1)−(2m+2n)=mn−m−n+1
S=b2−1+i=2m+2n2−1+(mn−m−n+1)=m+n−1+mn−m−n+1=mn
10 - مساحت یک چندضلعی شبکهای 3 واحد است. جدولی تشکیل دهید و تعداد نقاط مرزی و تعداد نقاط درونی را در حالتهایی که امکان دارد، مشخص کنید. اگر این چندضلعی شبکهای مثلث باشد در هر حالت شکل آن را رسم کنید. در حالتی که نقاط مرزی بیشترین تعداد ممکن را دارند، شکلهای چهارضلعیهای نظیر آن را نیز رسم کنید.
8 | 6 | 4 | b |
0 | 1 | 2 | i |
3 | 3 | 3 | S=b2−1+i |