درس اول: آواهای قومی (مردمی)

به طور کلی هر ملودی سه رکن دارد : نخست؛ صوت که شامل هر صدایی می‌شود، همچون صدای باد، پرندگان، صدای انسان و غیره. دوم؛ وزن یا نظام ریتمیک که در هر قومی وابسته به وزن شعر، زبان و لهجه آن قوم است. سوم؛ محتوا یا معنای انسانی است که ریشه در ارزش‌های فرهنگی و هویت آن قوم دارد. بنابراین هر سه رکن در ترکیب با هم ملودی را به وجود می‌آورند نه به صورت انفرادی.

آواها در اقوام مختلف، بخشی از رفتار انسانی - اجتماعی آنان است. به عبارتی در تمام لحظات زندگی از تولد تا مرگ با آنان است و در شادیانه‌ها (تولد و عروسی)، سوگ و مراسم مذهبی ماه‌های محرم، ادعیه‌ها و... کاربرد دارد. آواهای قومی با نام‌های محلی، نواحی، مقامی، قومی، فولکلور و مردمی نیز شناخته می‌شوند.

دانشمند بزرگ ایرانی جهان اسلام، ابونصر فارابی، ابزار ایجاد و اجرای آواها را به دو دسته تقسیم می‌کند:
ابزار صوتی انسانی: حنجره در آواز و خوانندگی
ابزارهای صوتی غیرانسانی: دوتار، نی، سرنا، دهل و ...

انواع کاربردهای انسانی هنرهای آوایی در اقوام مختلف ایرانی

کاربردهای مذهبی: این آوازها با موضوعات مذهبی، عزاداری‌ها، دعا، مناجات، نیایش، مدح، نعت، حمد، تسبیح و عرفان در بین اقوام مختلف ایرانی اجرا می‌شود.

«ذکر خوانی» اکثر نقاط ایران برای عبادات ماه رمضان به‌صورت مداحی، «حقانه» آواز مجالس مذهبی در خراسان در مدح پیامبر (ص)، «شروه» در بوشهر (روضه خوانی امام حسین (ع)) آواز «هزارگی» در تربت جام، نیایش خوانی اکثر نقاط ایران، آواز «سیتک» بلوچستان با مضامین مذهبی، آواز «حاجیونی» با مضامین مذهبی برای عزاداری در مازندران و ... نمونه‌هایی از کاربرد مذهبی آوازهای اقوام مختلف در کشور ماست.

کاربردهای عزاداری وسوگ قومی: مراسم سوگ در بین اقوام مختلف ایرانی معمولاً توسط خانواده متوفی و اهالی آن منطقه، در محیط‌های بسته (در منزل) و یا در محیط باز (محوطه شهر یا روستا) با احترام اجرا می‌شود. این مراسم به دو صورت برگزار می‌شود:

اول: با آواز به‌صورت سلو (بدون ابزار صوتی): همچون آواز «مور» در قوم لک (در سوگ قهرمانان و عزیزان) آواز بیدخوانی در مازندران علی‌آباد کتول (سینه‌ زنی)، آواز موردخوانی و غریبی خوانی در کرمان (مراسم یادبود متوفی)، آواز انارکی در خراسان (گریه بر مرده)، آواز اوخاشما در آذربایجان (مرثیه بر عزیزان)، آواز آغی در ترکمن (مراسم سوگ دلاوران)، آواز بالوره در کردستان (در جایگاه متوفی).
دوم: بدون آواز که معمولاً فقط با سرنا و دهل در فضای باز با حضور اکثر اهالی آن منطقه اجرا می‌شود؛ مثل مراسم چمری اقوام کرد و لر که بدون آواز با ریتم سنگین توسط سرنا و دهل در عزاداری با حضور مردان بر سر مزار متوفی اجرا می‌شود.

کاربردهای حماسی و ملی: واژه حماسه در تاریخ و فرهنگ ایرانیان از جایگاه ویژه و با ارزشی برخوردار است. این کاربرد در اقوام معمولاً براساس اشعار با معنای حماسی در آوازها شکل می‌گیرد. یکی از نمونه‌های ترکیبی شعر و آواز «منظومه خوانی حماسی» است که در قوم ایرانی دو نوع هستند:

1)‌ منظومه‌های حماسی اساطیری و پهلوانی باستانی و معاصر، همچون شاهنامه فردوسی و اشعاری که به حماسهٔ دفاع مقدس معاصر اختصاص دارد.
2) منظومه‌های دینی و مذهبی همچون منظومه حمله حیدری (راجع به زندگانی پیامبر اکرم (ص) و امام علی بن ابیطالب (ع) و حضرت مهدی (عج) که توسط محمد رفیع خان نظم یافته است)، خاوران نامه ابن حسام خوسفی که دیوان اشعاری است در نعت پیامبر (ص) و منقبت مولای متقیان علی (ع) و بیان فضایل ائمه‌اطهار (ع) که شامل 3833 بیت است و... .

و حضرت مهدی (عج) که توسط محمد رفیع خان نظم یافته است)، خاوران‌نامه ابن حسام خوسفی که دیوان اشعاری است در نعت پیامبر (ص) و منقبت مولای متقیان علی (ع) و بیان فضایل ائمه‌اطهار (ع) که شامل 3833 بیت است و... .

آواز بیت در کردستان (داستان سرایی حماسی اسطوره‌ای کردی همچون بیتِ مَم و زین)، آواز فلک خوانی (تاجیکستان، خراسان و افغانستان) که تنها با آواز آرزوها و خواسته‌های خود را می‌خوانند، آواز حماسهٔ کوروغلو (آذربایجان و خراسان) که داستان قهرمانی، وطن پرستی و صداقت و راستی است، مقام‌های بدون کلام پلتان خراسان که تداعی سواره نظام با سپاه فیل است، سوار سوار (کردی) که حالت اجرای آن یک سوارکار را از سرعت کند به تند و در پایان به کند ختم می‌شود، توصیف می‌کند و آواز حربه زوربا در آذربایجان برای رجزخوانی نمونه‌های دیگری از آوازهای حماسی اقوام ایران است.

کاربردهای شغلی (آواهای کار): این آوازها در هنگام کار برای رفع خستگی و با نظم و ریتمی خاص و متناسب با کار خوانده می‌شود؛ مثلاً آواز اشترخجو در تربت‌جام برای جمع کردن شترها، آواز بورو در خوزستان هنگام درو گندم و جو، آواز بیابانی در کهنوج کرمان هنگام کار، آواز پهلوی خوانی در مازندران در هنگام چیدن برگ سبز چای، ترانه‌های قالی بافی در اکثر نقاط ایران، آواز چوپانی، آواز حدی خوانی در هرمزگان برای راندن شتر، آواز ساربانی در خراسان برای حرکت ساربان‌ها، آواز کیجاجان در مازندران در مزارع، آواز میده در افغانستان و ایران برای خرمن کوبی، آواز شرفشاهی در گیلان برای کار توسط دو یا چند نفر خوانده می‌شود.

کاربردهای شادیانه: در زندگی اقوام مختلف ایرانی جشن‌ها و لحظات شاد فراوانی وجود دارد. این شادی‌ها با آوازهای متفاوتی از لحظه تولد یک نوزاد آغاز می‌شود و عموماً برای مراسم، تولد، ازدواج و عروسی، لالایی و... اجرا می‌شود.

برخی از این آوازهای شادیانه با کاربردهای مشخص آنها عبارت‌اند از: آواز هی یار هی یار در تالش برای وصف عروس و داماد، آواز نازالام در آذربایجان برای نوازش کودک، آواز لایلار در آذربایجان برای لالایی کودک، لالوخوانی در خراسان برای خواب کودک، آواز گلی به گلی در مازندران برای عروسی، آواز گرایلی در آذربایجان برای عروسی، آوازهای کتولی (مازندران)، قوشما (آذربایجان)، فراقی (خراسان)، فایز خوانی (بوشهر) در وصف عروس، آوازهای شرمه در سیرجان، شَربه ترکی در استان فارس و بایاتی در آذربایجان برای مراسم عروسی.

درس دوم: ردیف دستگاهی ایران

فکر کنید (صفحه‌ی 156 کتاب درسی)

 

به یک بیت از شعر این «آواز افشاری» دقت کنید:

«بشنو از نی چون حکایت می‌کند، وز جدایی‌ها شکایت می‌کند

کز نیستان تا مرا ببریده‌اند در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند»

(مولوی)

به نظر شما این آواز دارای چه خصوصیاتی است؟

1- به زبان فارسی است.
2- براساس سبک شعری مثنوی است.

این آواز یکی از قطعات ردیف دستگاهی ایران است. معمولاً این قطعات آوازی با یکی از سبک‌های شعر فارسی (مثنوی، غزل، دوبیتی و رباعی) ساخته می‌شوند. ویژگی اصلی این آوازها این است که به زبان فارسی ایران خوانده شده و به قومیت خاصی تعلق ندارند. پس این آوازها با چه ملودی و لحنی خوانده می‌شوند؟ براساس ردیف دستگاهی.

ردیف دستگاهی چیست؟

ردیف دستگاهی مجموعه‌ای از قطعات ملودی‌های کوچک است که با یک هدف مشترک پشت سر هم چیده می‌شوند. به این قطعات کوچک، گوشه گفته می‌شود. ردیف دستگاهی از هفت دستگاه بزرگ (با گوشه‌های بیشتر) و شش دستگاه کوچک‌تر که به اصطلاح «آواز» نامیده شده‌اند، تشکیل شده است.

پس هر دستگاه (کوچک یا بزرگ) مجموعه‌ای از قطعات کوچک مستقل یا گوشه است که با یک هدف مشترک کنار هم چیده یا ردیف شده‌اند. به همین دلیل به آن ردیف دستگاهی می‌گویند. لازم به ذکر است هر گوشه دارای نام مستقل و اسامی مخصوص به خود بوده و در مجموع در این ردیف دستگاهی، 228 گوشه وجود دارد. هنرمندان این حوزه باید دستگاه‌ها و گوشه‌ها را از حفظ باشند تا در هنگام اجرا از این گوشه‌ها خارج نشوند.

برای مثال می‌توان به اذان مرحوم استاد رحیم مؤذن زاده اردبیلی اشاره کرد که یکی از مشهورترین ابداعات اجرای اذان معاصر است که در دستگاه کوچک (آواز) بیات ترک ساخته و اجرا شده است.

ردیف دستگاهی ایران با کشورهای زیادی دارای حوزه و سیستم آوایی مشترک است؛ اما این بدان معنا نیست که آواهای یکسانی دارند. این حوزه بزرگ را حوزه ایرانی، عربی و ترکی می‌گویند که از استان سین کیانگ (ترکان کشور چین) شروع شده و تا کشورهای شمال آفریقا ادامه داشته و شامل کشورهای تونس، مغرب، الجزایر، لیبی، مصر، فلسطین، لبنان، سوریه، عراق، ترکیه، ایران، آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان و استان سین کیانگ چین (ایغورها) می‌باشد. این کشورها از صدر اسلام، در فرایند شکل‌گیری یک سنت موسیقایی مستقل با هم سهیم بوده‌اند. دانشمندان بزرگی در طی تاریخ مباحث مربوط به این حوزه را مدون کرده‌اند؛ شخصیت‌های بزرگی همچون اسحاق موصلی، فارابی، ابن سینا، صفی‌الدین اُرموی و عبدالقادر مراغی. مبدأ این حوزه در تاریخ جهان، کشور ایران بود و از دوران قاجار تا به امروز به این سیستم ایرانی، ردیف دستگاهی می‌گویند. در واقع می‌توان گفت که این کشورها هویت مستقل موسیقایی خود را با بهره از کشور ما تکامل داده‌اند. از سوی دیگر کشوری همچون افغانستان که دارای زمینه‌های مشترک فرهنگی (مانند زبان و ادبیات فارسی) با کشور ماست، از ردیف دستگاهی ایران تبعیت نکرده و بیشتر از نیم قرن است که هویت موسیقایی خود را براساس موسیقی هند پایه‌گذاری کرده است.

از میان همهٔ گوشه ها در یک دستگاه، برخی دارای نقش های مهم تری هستند که به سه دسته کلی تقسیم می شوند:

گوشه درآمد: اولین گوشه‌ای که هر دستگاه با آن آغاز می‌گردد و فضای اصلی دستگاه را معرفی می‌کند.
گوشه اوج: در چیدمان گوشه‌های هر دستگاه، هنگامی که به بالاترین نغمه آوازی می‌رسیم این گوشه اجرا می‌شود.
گوشه فرود: در پایان هر دستگاه به این گوشه فرود می‌کنیم که در واقع به همان فضای گوشه درآمد دستگاه باز می‌گردیم.

برای فهم بهتر مطالب بالا به نحوه استفاده از غزل حافظ و مولانا در یک دستگاه کوچک یا آواز توجه کنید:

همان‌طور که در جدول بالا می‌بینید، برخی ابیات این غزل توسط استاد عبداللّٰه دوامی (1359 - 1270 هـ .ش) که یکی از راویان ردیف دستگاهی می‌باشد، برای این سه گوشهٔ مهم انتخاب شده است.

درس سوم: شناخت آواهای دینی ایران

در اجرای یک آوای (ملودی) دینی نیز از این سه رکن بهره می‌گیریم:

آوازهای دینی در واقع ازملودی و آواهای ایرانی (ردیف دستگاهی، آواهای قومی) بهره می‌برند. ایران از اقوام مختلفی تشکیل شده که هر یک آیین و مراسم مذهبی مخصوص به خود را دارند. این مراسم عموماً دارای سه کاربرد با محتوای انسانی اصلی هستند:

1) کاربرد مناجات پروردگار در عبادت: آواهای ماه مبارک رمضان و...
2) کاربرد عزاداری و سوگواری: مراسم سالار شهیدان امام حسین (ع) و...
3) کاربرد اعیاد مذهبی: میلاد پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) و...

همان‌طور که در درس‌های پیشین آموختید، ملودی از سه رکن اصلی تشکیل شده است و باید بدانیم آواز دینی نیز دارای ملودی و سه رکن است:

1) صوت یا نت آوازی: که براساس آن مراسم مذهبی، خوانده می شود که خود بر دو نوع است:
- براساس ردیف دستگاهی
- براساس آواهای اقوام (آواهای مردمی) مختلف
2) نظام ریتمیک: در اجرای مراسم مذهبی، ریتم اجرا توسط سینه زدن یا ابزارهای مذهبی همچون؛ سنج، زنجیر زدن، طبل و... حفظ می‌شود که این ریتم براساس ریتم شعر تنظیم و اجرا شده است.
3) معانی و محتوای انسانی: آواهای مذهبی، معانی ارزشی خود را در متن اشعار، براساس موضوع‌های مختلف مثل رشادت و دلاوری و مبارزه برای حفظ دین، آیین‌های تاسوعا و عاشورا به یاد سالار شهیدان و یارانش و... آشکار می‌کند.

همان‌طور که ملاحظه می‌کنید چگونگی کاربرد اشعار این آوازها، ریشه در معانی و محتوای انسانی آنها دارد.

انواع آواهای دینی در ایران

1) تعزیه ملی
در اجرای یک مراسم تعزیه از هنرهایی همچون؛ بازیگری، هنرهای آوایی، صحنه آرایی، طراحی لباس و گریم استفاده شده است. این مراسم در ایران از دوران صفویه تاکنون ادامه داشته و معمولاً در همه نقاط ایران اجرا می‌شود. ملودی‌های آن براساس ردیف دستگاهی تنظیم شده است. بدان معنی که خوانندگان تعزیه باید دستگاه‌های ردیف ایرانی را به خوبی بلد باشند و در اجرای اشعار تعزیه از ملودی دستگاه و گوشه بهره ببرند.

2) تعزیه اقوام
ساختار آن تحت تأثیر آواهای قومی (مردمی) بوده و ملودی‌های آن از ردیف دستگاهی بهره نمی‌برد. این تعزیه دربر گیرنده انواع لحن یا ملودی‌های اقوام است؛ مثلاً در تعزیه مازندران از ملودی قومی «کیجا جانک» که در درس اول امسال موسیقی مردمی با آنها آشنا شده‌اید، استفاده شده است یا در تعزیه گیلان از ملودی‌های «دیلمی» و «گیلکی»، در بوشهر، در مرثیه حضرت علی اصغر (ع) از «لالایی بوشهری» استفاده می‌شود، در تعزیه سمنانی که مخصوص این منطقه است از ملودی «سرکویری» استفاده شده است.

3) نوحه و پیش‌خوانی
این آوازها معمولاً براساس ترانه‌ها و تصنیف‌ها (قطعات ریتمیک ردیف دستگاهی که با شعر خوانده می‌شود) ساخته می‌شود. این آوازها از ساختاری ساده برخوردار بوده و تکرار و توالی جملات آواز، یکنواختی و سادگی ریتم، وجه اشتراک نوحه خوانی در نقاط مختلف ایران است؛ مثل «نوحه های ماه محرم»، «نوحهٔ توبهٔ حر» و «پیش‌خوانی حر». پیش‌خوانی‌ها که معمولاً قبل از اجرای نوحه اصلی به عنوان پیشواز و مقدمه اجرا می‌شده متأسفانه از دهه‌های پیش، تقریباً منسوخ شده است.

4) مناجات و مدح و منقبت
این آواها معمولاً در مدح وستایش خدا و یا پیامبر (ص) و اولیا و امامان خوانده می‌شود. می‌توان آواهای دینی زیادی در این مجموعه از فرهنگ مذهبی ایرانی قرار داد، همچون؛ «سحرخوانی»، «مناجات»، «چاووش خوانی»، «اذان»، «تلاوت قرآن» و...

مقام‌های موسیقایی تلاوت قرآن

در تلاوت قرآن از هفت مقام اصلی و گوشه‌های آنها استفاده می‌شود که شامل مقام رست، مقام بیات، مقام صبا، مقام سه‌گاه، مقام عجم، مقام نهاوند و مقام حجاز می‌شود، هر چند بعضی مقام چهارگاه را هم مقام مستقلی دانسته و درنتیجه به هشت مقام اصلی قائل گردیده‌اند.

در فرهنگ ایرانی، عربی و ترکی به مجموعهٔ اصواتی (نت‌هایی) که با ترتیب معین و خاصی کنار هم قرار دارد و الگویی برای آفرینش نغمات و ملودی‌ها بوده، مقام گفته می‌شود. اگر با یک نگاه کلی بنگریم می‌توانیم مفاهیم مقام، نغمه، لحن، آواز، دستگاه، گام و موارد مشابه آن را در یک تعریف کلی بگنجانیم، اگرچه در تعریف اصطلاحات برخی از این مفاهیم با دیگری تفاوت دارد. تمایز و تشخص هر مقام نتیجه تغییر حالات و کیفیات یک نغمه و ملودی و تفاوت هر مقام با مقام دیگر نتیجه اختلاف در تغییر فواصلی است که بین درجات صوتی هر مقام نسبت به مقام دیگر وجود دارد. با توجه به اسامی این مقام‌ها، مبدأ شکل‌گیری و پیدایش آنها در تاریخ، ایران بود که بعد از ورود اعراب به ایران در صدر اسلام و همچنین در دوران عثمانی، به کشورهای عربی و اسلامی منتقل و تکامل یافته است.

نغمه: نغمه در لغت، عبارت از صدایی موسیقایی است که خالی از کلام و حرف باشد.
لحن: لحن در تلاوت قرآن، کیفیتی است که از استفاده صحیح و مطلوب مقامات و نغمات عربی برای ارائه آیات قرآن کریم براساس اصول و مبانی مربوط حاصل می‌آید.

لازم به ذکر است در موسیقی مقامی عرب تعدادی بالغ بر سیصد مقام اصلی و فرعی (گوشه‌ها) وجود دارد، ارتباط بین مضامین آیات قرآنی با نغمه‌ها و مقام‌ها همیشگی نیست و حالتی که قاری به مقام و نغمه می‌دهد، آن را شاد و فرح‌زا و یا محزون و غمناک می‌کند، اما رعایت تناسب و ارتباط میان مقام و موضوع آیه به مهارت قاری ارتباط دارد. با شناخت حالت هر مقام و موضوعات آیات و تناسب آن ها با یکدیگر و رعایت این تناسب، تلاوت قاری قرآن علاوه بر بیان لفظی، بیان تصویری پیدا می‌کند، این بیان یکی از مصادیق اعجاز لفظی قرآن است و تنها هنری که می‌تواند آن را به عرصه ظهور بیاورد، هنر قرائت است. تلاوتی که در آن، این تناسب رعایت نشود، تلاوتی بی‌روح است و گاهی اوقات بی معنی؛ مثلاً اگر آیه شریفه «خُذوهُ فَغُلّوه ثُمَّ الجَحیمَ صَلّوهُ (دستور داده می‌شود او را بگیرید و غل و زنجیرش کنید...)» که در مورد اهل عذاب است و انسان با قدری تأمّل و اندیشه در آیه، از فرط تأثّر و اندوه گریان خواهد شد، با نغمه‌ای شاد و فرح فزا و شوق افزا (همچون مقام نهاوند) خوانده شود، چنان بی‌معنی و ناسازگار است که دل قاری و مُستمع با فکر و صاحب ذوق را به درد می‌آورد.

1) مضامین متناسب با اجرای مقام رَست: نشانه‌های عظمت پروردگار، هدایت تکوینی و تشریعی، آفرینش آسمان‌ها و زمین، بیان حقایق و معارف، نشانه‌های تجلّی انوار الهی در جهان، بیان و ابلاغ اسماء و صفات الهی و بیان ابلاغ نبوت و امامت، نشانه های الهی و ... .
2) مضامین متناسب با اجرای مقام بیات: مقام بیات یکی از مقام‌های بسیار زیبا، حُزن انگیز و دارای لطافتی خاص است و در بیشتر مضامین کاربرد دارد همچون نزول عذاب الهی بر ناسپاسان و کافران، آیات منسوب به جهنم، لطافت و زیبایی اخلاق الهی و حُزن از عدم تزکیه نفس، عشق به لقاءاللهّ، محبت و عشق به ایمان و حُزن از نبودن در زمره مؤمنین، عنایت حق‌تعالی نسبت به هدایت بندگانش، لطف و رحمت رسول اکرم (ص)، زیبایی و لطافت توحید و حُزن از عدم معرفت.
3) مضامین متناسب با اجرای مقام صبا: توصیف جهنم، فرجام کار مجرمان در روز قیامت، خوف از حساب و کتاب و آلام محشر، حیا از لقاءاللهّ به جهت معصیت، غم و اندوه و ترس از عذاب، انذار و بیدار باش، خوف از عذاب الهی و... .
4) مضامین متناسب با اجرای مقام سه‌گاه: شادی اهل بهشت، شادی و سرور اهل ایمان، شادی از معرفت آیات ربّانی و... .
5) مضامین متناسب با اجرای مقام عجم: این مقام در موسیقی مقامی ایران با نام ماهور و در موسیقی غرب به نام گام ماژور نام برده می‌شود که دارای مقامات فرعی همچون عجم عشیران، چهارگاه، می‌باشد. نغمه‌ای شاد و شادی‌آور، امّا نه به‌طور مطلق. بسیار اتفاق می‌افتد که مقام صبا و عجم را با هم ترکیب می‌کنند که خود حاوی معانی بدیعی می‌شود.
6) مضامین متناسب با اجرای مقام نهاوند: سرور از معرفت حق تعالی، لذت ایمان به نبوت و امامت خاصه، لذت و بهجت عبادت، لذت نعیم و پاداش اخروی، زیبایی و لطافت ایمان، امید و انتظار رحمت الهی، توصیف اهل بهشت، پیروزی، نصرت و سعادت مؤمنان و... .
7) مضامین متناسب با اجرای مقام حجاز: سرور و لذت رعایت اخلاق الهی، بشارت به اهل ایمان و عشق به حق تعالی در اثر معرفت او.

درس چهارم: وزن و ریتم در آواهای ایرانی

توجه داشته باشید ساختارهنرهای آوایی ایران یا با شعر اجرا می‌شود و یا بدون شعر. بنابراین ریتم یک قطعه یا به وزن اشعاری که در آن استفاده شده است وابسته است و یا به زمان‌بندی ملودی در اجرا.

کلمات اشعار کلاسیک ایرانی معمولاً از هجاهای کوتاه و بلندی تبعیت می‌کنند که به نوعی ریتم نهفته در اشعار محسوب شده و دارای قواعد مخصوص به خود هستند.

- به جای هجای کوتاه بگویید: «تَ» یا «نَ» یا علامت «u»
- به جای هجای بلند بگویید: «تَن» یا «نَن» با علامت «-»

ابتدا بهتر است مثال‌های این هجاها را در کلمات معمولی به کار ببریم و ببینیم هر کلمه چگونه از هجاهای کوتاه و بلند تشکیل شده‌اند:
دانا = بلند بلند(- -)، تَن تَن
آزادی = بلند بلند بلند (- - -) تَن تَن تَن
توانا = کوتاه بلند بلند (u - -) تَنَن تَن
زندگانی = بلند کوتاه بلند بلند (- u - -) تَن تَنَن تَن
مرغ سحر = بلند کوتاه کوتاه بلند (- u u -) تَن تَنَنَن

لازم به توضیح است وقتی دو هجای بلند یا کوتاه پشت سر هم قرار می‌گیرد از نوع دوم هجا استفاده می‌شود. همان‌طور که در مثال «زندگانی» مشاهده می‌کنید دو هجای بلند در کنار هم قرار گرفته، اولی «نن» و دمی «تن» مورد استفاده قرار گرفته است تا زیبایی و سهولت ریتم خوانی حفظ شود.

به این روشی که آوازها را ریتم خوانی کردید اتانین می‌گویند. علاوه بر این روش، برای ریتم خوانی در آواز ردیف دستگاهی ، روش دیگری وجود دارد به نام «افاعیل» : {فعلاتُ فاعلاتُن فعلاتُ فاعلاتُن}.

علاوه بر این همان طور که در درس‌های پیشین اشاره شد، در ردیف دستگاهی معمولاً از اشعار کلاسیک استفاده می‌شود و این اشعار، از افاعیل نیز می‌توانند برای ریتم خود بهره ببرند. افاعیل در واقع وزن و ریتم و سیستم ترازشناسی شعر (عروض) فارسی کلاسیک است همچون: «فَعولُن، مَفاعیلُن، فاعِلاتُن، مُستَفِعلُن، مَفاعِلَتُن». بنابراین در ریتم خوانی ردیف دستگاهی می‌توان از هر دو روش استفاده کرد، اما در نمونهٔ قومی در این درس (آواز لُری) ریتم شعری آن فقط براساس اتانین ریتم خوانی می‌شود چرا که معمولاً، اشعار قومی از نظام عروض تبعیت نمی‌کنند. اشعارِ آوازهای موسیقی قومی ایران با ساختار هجایی، قدیمی تر از افاعیل عروض بوده و از این سیستم برای ریتم خوانی استفاده نمی‌کنند.

علاوه بر آنچه گفته شد، در خوانش ریتم‌ها روش دیگری در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد که به آن روش «ریتم‌خوانی بین‌المللی» گفته می‌شود. تقسیم‌بندی ریتم‌ها در این روش براساس قوانین ریاضی بوده و ریتم‌ها به دو گروه قابل شمارش (منظم) و غیرقابل شمارش (ریتم آزاد) تقسیم می‌شوند.

ریتم‌های منظم و قابل شمارش: عبارت‌اند از ریتم‌های دو ضربی، سه ضربی و چهار ضربی که می‌توانیم هر ضرب را همچون جهت‌های یک شکل در نظر بگیریم:

نکته مهم در این شکل از ریتم این است که هر یک از این ریتم‌ها باید در طول ملودی مرتب تکرار شوند. برای درک بهتر این موضوع، بیایید در نظر بگیریم، هر ریتم قابل شمارش دارای یک شکل هندسی قابل مشاهده است؛ مثلاً برای یک «سه ضربی» می‌توانیم شکل مثلث که دارای سه ضلع است را در طول یک ملودی در نظر بگیریم:

در هنرهای آوایی این ضرب‌ها با نت‌های بین‌المللی به این شکل نوشته می‌شوند:

به این نت‌های سیاه رنگ دسته‌دار، یک ضرب می‌گویند. بنابراین برای ریتم دو ضربی دو نت سیاه، برای سه ضربی سه نت سیاه و برای چهار ضربی، چهار نت سیاه در اندازه‌های مساوی در روند ملودی مرتباً تکرار می‌شوند.

در هنرهای آوایی ایران، هرگاه یک قطعه موسیقایی دارای شعر بوده و از ریتم‌های منظم و قابل شمارش و تکرار شونده پیروی کند به آن، ترانه و یا «تصنیف» می‌گویند. در غیر این صورت به آن «آواز» گفته می‌شود. حال که تفاوت بین آواز و تصنیف را درک کردید، برای فهم بهتر تفاوت این دو، به نمونه‌های صوتی ارائه شده گوش کنید.

ریتم‌های غیرقابل شمارش یا ریتم‌های آزاد: وقتی برای اولین بار این ریتم‌ها را می‌شنویم، در ارتباط اول با آنها احساس می‌کنیم که ریتمی ندارند و دلیل این احساس این است که در روند اجرای ملودیک این ریتم‌ها همچون ریتم‌های منظم (دوضربی، سه ضربی و چهار ضربی) تکرار وجود ندارد. آوازها در ردیف دستگاهی و قومی از این خصوصیت پیروی می‌کنند؛ به بیانی دیگر هنگامی که کسی در حال خواندن آواز هست نمی‌توان شکل ریتمیک منظم و تکرارشونده را در آن تشخیص داد. این نوع ریتم از پیچیده‌ترین ریتم‌ها و یکی از معیارهای ارزشمند هنرهای آوازی ایران به شمار می‌رود.

شاید بتوانیم با اشکال هندسی نامنظم تاحدودی الگوهای ریتمیک نامنظم و تکرارنشدنی در اجرای یک آواز ایرانی را برای درک بهتر به این شیوه نمایش دهیم.

همان‌طور که در شکل بالا می‌بینید هیچ یک از اشکال ریتمیک به صورت منظم و تکرار شونده در روند اجرای ملودی آوازی به کار نمی‌روند.

با توجه به جدول زیر، از نکات متشابه بین ردیف دستگاهی و آواهای قومی این است که در هر دو، از ریتم های منظم و آزاد استفاده می‌شود.

درس پنجم: شکل (فرم) و گونه (ژانر)‌های آوایی

در اجرای گروهی هنرمندان ردیف دستگاهی، قطعات با شکل‌های مشخصی به ترتیب و پشت سر هم اجرا می‌شود.
اسامی آن ها در هر اجرا به ترتیب عبارت‌اند از:

1) پیش درآمد: قطعهٔ ریتمیک سنگین بدون کلام که در شروع اجرای ردیف دستگاهی به صورت گروهی اجرا می‌شود.
2) چهارمضراب: قطعهٔ ریتمیک بدون کلام که با سرعت بالا در مرحله دوم بعد از پیش درآمد معمولاً توسط تکنواز (یک نفر) اجرا می‌شود.
3) آواز: اجرای گوشه‌های دستگاه توسط خواننده به صورت آوازی به همراهی یک‌ساز به صورت سؤال و جواب.
4) تصنیف: قطعهٔ با ریتم مشخص با کلام و معمولاً با ریتم سنگین با همراهی گروه‌سازی و خواننده.
5) رِنگ: قطعه‌ای ریتمیک با سرعتی نزدیک به «چهارمضراب» و بدون کلام که در پایان روند دستگاه برای حسن ختام اجرا می‌شود.

این فرم‌ها با اسامی مشخص در یک کنسرت (اجرا)‌ با این ترتیب باید اجرا شوند؛ مثلاً اگر بخواهیم این فرم‌ها را در دستگاه «نوا» اجرا کنیم، اسامی هر کدام به این شکل نامیده می‌شوند:
پیش درآمد نوا، چهار مضراب نوا، آواز نوا، تصنیف نوا و رِنگ نوا
البته گونهٔ پنجم (رِنگ) در دهه‌های اخیر کمتر اجرا می‌شود.

این تصنیف در آواز دشتی از ردیف دستگاهی ایران توسط استاد روح اللّه خالقی با شعر حسین گل گلاب در 27 مهر 1327 در شرایطی که نیروهای متفقین ایران را اشغال کرده بودند، نخستین بار توسط ارکستر مدرسه نظامی ایران به خوانندگی غلامحسین بنان اجرا شد و شوق و شوری در اتحاد مردم در حفظ و حراست از ایران به وجود آمد. رکن سوم این اثر (با توجه به شعر آن) حماسی بوده و کاربرد این تصنیف آرمانی - وطنی است.

همچنین می‌توان به تصنیف‌هایی که در شکل‌گیری انقلاب اسلامی و در طول جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز کاربردهای فراوانی در جهت اتحاد ملی و ترویج فرهنگ شهادت در دفاع از کشور عزیزمان ایران داشته‌اند اشاره کرد.