مقدمه

یکی از ویژگی‌های هنر ایران به‌خصوص در دوره‌ی اسلامی تزیین سطوح آثار هنری با نقوش متنوع و زیباست. همان‌گونه که می‌دانید نقوش تزیینی در طراحی سنتی اغلب به دو روش هندسی (مانند ستاره هشت پر) و روش غیر هندسی (مانند نقوش اسلیمی و ختایی) اجرا می‌شوند. در سال گذشته با طراحی گره‌های هندسی آشنا شدید. همچنین ترسیم نقش‌های هندسی ساده و ستاره‌ی هشت پر را آموختید. از دیگر مطالبی که در سال گذشته فراگرفته‌اید مفهوم واگیره است که بر اساس تکرار منظم نقش‌ها شکل می‌گیرد.

امسال نیز با رسم دو نمونه‌ی دیگر از نقوش هندسی به نام نقش چهارلنگه و گره هشت و چهارلنگه آشنا می‌شوید. همچنین طراحی یکی از نقش مایه‌های اصیل و سنتی ایران به نام بته که در هنرهای مختلف ایران به‌کار می‌رود را فرا می‌گیرید.

درس اول: چهار لنگه

فکر کنید (صفحه‌ی 108 کتاب درسی)

 

به تصاویر زیر دقت کنید. در این تصاویر چه نقوشی می‌بینید؟ آیا می‌دانید این نقوش چه نام دارند؟

به تصاویر زیر دقت کنید. در این تصاویر چه نقوشی می‌بینید؟ آیا می‌دانید این نقوش چه نام دارند؟

بسیاری از طراحان سنّتی برای تزیین آثار هنری از نقوش هندسی استفاده می‌کنند. طراحی نقوش هندسی تنوع زیادی دارد و به روش‌های مختلف انجام می‌شود.

یکی از جالب‌ترین روش‌های طراحی هنرمندان ایرانی ابداع شکل‌هایی است که فاصله‌ی میان ستاره‌های هشت پر یا چندضلعی‌های منظم را پر می‌کند؛ مانند نقوش هندسی ستاره‌ی چهار لنگه و چلیپا. طراحان این نقش‌ها را هم بر اساس قواعد هندسی طراحی می‌کنند و با تکرار منظم آنها در فاصله‌ی میان نقوش اصلی تمام سطح اثر هنری را پوشش می‌دهند.

زیباترین نمونه‌ی این طرح‌های هندسی به‌صورت کاشی‌کاری بر روی دیوارهای مسجدهای ایرانی اجرا شده است. مثل مسجد کبود تبریز، مسجد جامع اصفهان و... همچنین از این نقش‌ها در طراحی سطوح درهای چوبی، جلدهای چرمی، قالی و… هم استفاده می‌شود.

ستاره‌ی چهار لنگه ترسیم کنید

ابتدا یک مربع به اندازه‌ی دلخواه رسم کنید (می‌توانید این کار را روی کاغذ شطرنجی انجام دهید). سپس مانند تصویر مربع را به چهار قسمت مساوی تقسیم کنید. از وسط هر ضلع به دو رأس مقابل آن وصل کنید. سپس مطابق تصویر بخشی از خطوط را پر رنگ کنید تا نقش ستاره‌ی چهار لنگه به‌دست آید.

به نمونه‌های تصویری زیر دقت کنید، در این آثار هنری نقش چهار لنگه را بیابید.

به‌جز این نمونه‌ها در چه آثار دیگری می‌توانید نقش چهار لنگه را بیابید؟

درس دوم: گره هشت و چهار لنگه

فکر کنید (صفحه‌ی 112 کتاب درسی)

 

به تصاویر زیر دقت کنید. چه تفاوتی میان نقش آنها مشاهده می‌کنید؟

همان‌گونه که می‌دانید گره‌ها از ترکیب نقش‌های گوناگون پدید می‌آیند. یکی از گره‌های هندسی که در کاشی‌کاری، مشبک‌کاری چوب، آینه‌کاری و… استفاده می‌شود، گره هشت و چهارلنگه است.

گره هشت و چهار لنگه ترسیم کنید

روی یک کاغذ شطرنجی مربعی به اندازه‌ی دلخواه رسم کنید. و از وسط هر ضلع به ضلع مقابل عمود نمایید تا نقاط 1 و 2 و 3 و 4 به‌دست آید. سپس قطرهای مربع را نیز رسم کنید. دایره‌ای رسم کنید تا اضلاع مربع را در نقاط 1 و 2 و 3 و 4 قطع نماید. در محل تلاقی کمان دایره با قطرها، نقاط جدیدی به‌وجود می‌آید. این نقاط را به‌ترتیب به یکدیگر متصل کنید تا یک گره هشت و چهار لنگه حاصل شود.

در نمونه‌های زیر نقش هشت و چهار لنگه را بیابید:

نقش هشت و چهار لنگه را در کدام یک از هنرهای دیگر ایرانی می‌توانید بیابید؟

درس سوم: بته (بته جقه)

فکر کنید (صفحه‌ی 115 کتاب درسی)

 

به این تصاویر نگاه کنید. نقوش این تصاویر چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با هم دارند؟

آیا می‌دانید این نقش‌ها چه نام دارند؟ به این نقش بته ترمه یا بته جقه می‌گویند. منشأ این نقش را بوته (نقش برگ)، سرو (نشانه‌ی آزادگی ایرانیان که از سرفروتنی سر خود را خم کرده)، میوه‌ی  کاج، بادام، گلابی و... می‌دانند.

بته از گذشته‌های دور تاکنون زینت بخش اکثر پارچه‌های سنتی از جمله ترمه و زری و هنرهای دیگر مانند قالی‌بافی، گلیم‌بافی، کاشی‌کاری، سفالگری، قلم‌زنی روی فلز و… بوده است و با نام‌های بته جقه، ترمه‌ای، بادامی، قلمکاری، قهر و آشتی، مادر و بچه و… شناخته می‌شود.

بته جقه رسم کنید (صفحه‌ی 116 تا 118 کتاب درسی)

 

به روش زیر می‌توانید با دایره، بته جقه بکشید.
با چه روش‌های دیگری می‌توانید این نقش را طراحی کنید؟

در تصاویر زیر، نمونه‌های بته را با یکدیگر مقایسه کنید:

بته جقه اغلب به دو روش هندسی (با خط‌های زاویه‌دار) و گردان (با خطوط منحنی) ترسیم می‌شود. این نقش در اندازه‌ها، شکل‌ها و رنگ‌های مختلف، در طول تاریخ یکی از نقوش زینتی مهم آثار هنری گوناگون کشورمان بوده است.

درون بته جقه را با نقش و نگارهای گوناگون مانند گل، اسلیمی، ختایی، بته جقه کوچک تزیین می‌کنند. حاشیه آن‌را نیز با اسلیمی و نگاره‌های دیگر آرایش می‌کنند و گاه وسط بته، ساقه با گل و برگ نقش می‌شود.

به این نمونه‌ها توجه و آنها را با یکدیگر مقایسه کنید.