شناخت تحولات تاریخ‌نگاری و منابع پژوهش تاریخی دورهٔ معاصر یکی از محورهای اساسی و مهم در بررسی‌های تاریخی این دوره محسوب می‌شود. آشنایی با دیدگاه‌های مختلف تاریخ‌نگاری در ایران، به شما در درک روش و بینش مورخان این دوره کمک می‌کند. در این درس تحولات تاریخ‌نگاری و گونه‌های منابع تاریخی دورهٔ معاصر را بررسی خواهید کرد.

تحولات تاریخ‌نگاری دورۀ معاصر

1- تاریخ‌نگاری سنتی و میراث تاریخی

صدها سال ثبت و ضبط وقایع از سوی مورخان مسلمان که تعداد قابل توجهی از آنان ایرانی هستند، میراثی غنی و منبع مهمی برای فهم و تفسیر بسیاری از رخدادهای مهم تاریخی برای ما فراهم آورده است.

با این وجود، عده‌ای از تاریخ‌نگاران سنّتی، بیشتر به ثبت وقایع شاهان و امور آنها همت داشتند. آنها آثار خود را غالباً با خصوصیات ادبی تألیف می‌کردند و در این میان‌گاه با زبان تملّق و مدح شاهان سخن گفته و بیش از آنکه مورخ حقیقت باشند، کاتب دربار بودند. سبک نگارش نیز در بسیاری موارد، سخت است و تحلیل و تفسیر، کمتر در این آثار به چشم می‌خورد.

اگرچه تعداد زیادی از منابع در دسترس در تاریخ، بیشتر بر تاریخ شاهان و جنگ‌های آنها تأکید دارد، امّا با احیای میراث غنی و گنجینه‌هایی که شامل گستره‌ای فراتر از تاریخ نگاری صرف هستند (مانند تحقیقات رجالی، کتاب شناسی‌ها، زندگی نامه‌های عالمان، بزرگان و...)، می‌توان به مکتوبات ارزشمندی درباره زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گذشتگان و همچنین منابعی جدی برای سنجش و نقد وقایع گذشته دست یافت.

تا امروز تلاش‌های زیادی برای احیای میراث مکتوب صورت گرفته است، امّا اهتمام و حمایت از این اقدام، به اندازه کافی وجود نداشته است؛ میراثی که بخش زیادی از آن نیاز به تصحیح، ترجمه و چاپ دارد و به دلیل غفلت در برهه‌هایی از تاریخ، بسیاری از نسخه‌ها از دست رفته است.

2- تاریخ‌نگاری جدید

در دورهٔ معاصر شکل جدیدی از تاریخ‌نگاری در ایران رواج یافت که از نظر بینش و روش با تاریخ‌نویسی سنتی متفاوت بود.

زمینه‌های پیدایش: جنگ‌های ایران و روسیه در دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار، توجه زمامداران و نخبگان ایران را به دنیای غرب جلب کرد. آنان با مقایسهٔ وضعیت ایران در دوره قاجار و پهلوی و وضعیت غرب، در جست‌وجوی درک علل پیشرفت جوامع غربی و عقب‌ماندگی جامعهٔ ایران برآمدند. در نتیجهٔ چنین کنجکاوی‌هایی بود که از زمان عباس میرزا (ولیعهد فتحعلی شاه) ترجمهٔ آثار اروپایی به تدریج آغاز شد و سپس با تأسیس مدرسهٔ دارالفنون و ایجاد دارالطباعهٔ دولتی و دارالترجمهٔ همایونی در زمان ناصرالدین شاه گسترش یافت. محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، از مورخان مشهور عصر قاجار، یکی از چهره‌های برجستهٔ فرهنگی این دوره بود که به ریاست دارالترجمهٔ همایونی برگزیده شد. در دوره ریاست او آثار فراوانی به فارسی ترجمه شد. نوشته‌های تاریخی بخش قابل توجهی از نخستین آثار ترجمه شده از زبان‌های اروپایی به زبان فارسی را تشکیل می‌دادند و ترجمهٔ آنها تأثیر بسزایی در آشنایی نویسندگان و مورخان ایرانی با بینش و روش مورخان اروپایی داشت. 

با گسترش فعالیت علمی شرق شناسان، کتیبه‌های بیستون و طاق بستان رمزگشایی شد و اطلاعات جدیدی درباره تاریخ ایران به‌دست آمد. گسترش کشفیات باستان‌شناسی در ایران، منابع نوینی را پیش روی مورخان قرارداد و زمینهٔ تحولی عمیق و اساسی را در تاریخ‌نگاری فراهم آورد.

فعّالیت‌های باستان شناسان و شرق شناسان، در برخی موارد از اعتبار و صحت کافی برخوردار نبود و از سوی دیگر، زمینه غارت آثار باستانی و استعمار ملّت‌ها را فراهم ساخت.

انتقاد به تاریخ‌نویسی سنتی

در عصر قاجار برخی از تاریخ‌نگاران سنتی، در عین پایبندی به ساختار کلی تاریخ‌نویسی سنتی، بعضی از ویژگی‌های این نوع از تاریخ‌نگاری را نقد کردند. یکی از پیش‌گامان انتقاد به تملق و متکلّف‌نویسی، خاوری شیرازی مورخ مشهور زمان فتحعلی شاه و نویسندهٔ تاریخ ذوالقرنین است. او به حقیقت‌نویسی و مختصر نویسی علاقه نشان داد و تملق‌گویی را نکوهش کرد؛ چنان که در این‌باره نوشته است: «تاریخ‌نگار را هم لازم است که راست گفتاری پیشه کند... فرشته را دیو نخواند و دیو را فرشته نداند...». البته او خود همه‌جا پایبند به این نظر نبوده است.

میرزا محمد جعفر خورموجی، از مورخان عصر ناصری و مؤلف کتاب حقایق الاخبار ناصری، که از منتقدان تملق‌گویی بوده، نخستین کسی است که واقعیت قتل امیر کبیر را بازتاب داده است. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه نیز اگر چه تاریخ‌نویسی درباری بود، گام‌های بلندی در حوزه تاریخ‌نویسی عصر قاجار برداشت و سعی کرد آثار خود را تا حدودی از پرده‌پوشی‌ها و مداحی‌های رایج مورخان رسمی دور سازد. او در یکی از آثارش به نام صدرالتواریخ، امیر کبیر را ستایش می‌کند.

میرزا فتحعلی خان آخوندزاده (1228 - 1295ق)، یکی از متفکران دوره قاجار، با اینکه مورخ نبود، تاریخ نویسی سنتی را به شیوه علمی نقد کرد. وی در رسالهٔ ایراد، شیوه تاریخ نویسی رضا قلی‌خان هدایت را به دلیل استفاده او از شعر در بیان رویدادها و به کاربردن الفاظ مصنوع ادبی مورد انتقاد قرار داد.

روش تاریخ‌نگاری معاصر

در دوره معاصر به تدریج شرایط و بستر مناسبی برای ظهور تاریخ‌نگاری معاصر در ایران فراهم آمد. در این شیوه تاریخ‌نگاری، تاریخ‌نویسان و پژوهشگران با استفاده از روش تحقیق علمی، بهره‌برداری از منابع و اسناد و مدارک معتبر و گزینش و نقد آنها، رویدادهای تاریخی را ارزیابی می‌کردند و یافته‌های علمی خود را به زبانی ساده می‌نوشتند . تاریخ‌نگاران جدید همچنین تلاش می‌کردند از نتایج تحقیقات علومی چون باستان شناسی، زبان‌شناسی، جغرافیا، جامعه‌شناسی و اسطوره‌شناسی در مطالعهٔ تاریخ بهره‌مند شوند.

گسترش مدارس جدید، تأسیس دانشگاه و رواج آموزش تاریخ به عنوان یک رشتهٔ علمی در دوره معاصر، به ترویج و توسعهٔ روش پژوهش علمی تاریخ در ایران کمک شایانی کرد. علاوه بر این، ایجاد مراکز تحقیقاتی و نشریات تخصصی در حوزه مطالعات تاریخی و نیز تألیف، ترجمه و نشر کتاب‌ها و مقاله‌های علمی فراوان، تأثیر بسزایی در گسترش و ارتقای روش تاریخ نگاری معاصر در ایران داشته است.

بینش تاریخ‌نگاری معاصر

اساس کار تاریخ‌نگاری سنتی، غالبا بررسی زندگی پادشاهان و شرح فتوحات آنان بود اما در تاریخ نویسی معاصر، به برخی جنبه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی حیات انسانی بیشتر توجه می‌شود. انقلاب مشروطیت تأثیر عمیقی بر دگرگونی بینش مورخان ایرانی داشت و توجه آنان را به ابعاد گوناگون رویدادهای تاریخی و به‌ویژه نقش مردم جلب کرد. این بینش در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان نوشتهٔ میرزا محمد ناظم الاسلام کرمانی (1280 - 1337ق) پدیدار شده است. نویسنده این کتاب ضمن توجه به مردم، نقش طبقات اجتماعی مختلف را در انقلاب مشروطیت نشان داده است.

علاوه بر انقلاب مشروطه، رویدادهای مهم دیگری همچون نفوذ و دخالت کشورهای استعمارگر، جنگ‌های جهانی اول و دوم و اشغال ایران، جنبش ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی تأثیر عمیقی در بینش مورخان ایرانی گذاشتند و توجه آنان را به دیدگاه‌ها و جنبه‌های گوناگون علل و نتایج این حوادث جلب کردند.

در جدول پایین، اسامی برخی از نمایندگان تاریخ نگاری معاصر ایران ذکر شده است. برخی از این افراد، دارای گرایش‌هایی متضاد با فرهنگ ملیّ و دینی در ایران بودند که در آثار آنها، منعکس شده است. بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز محقّقانی با نگاه انتقادی در مواجهه با تاریخ‌نگاری رسمی، آثار مهمّی در این زمینه نگاشته‌اند.

گونه‌های منابع تاریخی در دورۀ معاصر

منابع پژوهش دورهٔ معاصر تاریخ ایران نسبت به دوران پیش از آن، کثرت و تنوع فراوانی دارند. عمده‌ترین منابع مهم این دوره شامل انواع کتاب‌ها (تاریخی، ادبی، خاطرات، سفرنامه‌ها، زندگی نامه‌ها (تَراجِم) و …)؛ نشریات (روزنامه‌ها و مجلات)؛ اسناد و منابع آرشیوی، بناها، وسایل و ابزارهاست.

الف) کتاب‌ها

1- تاریخی؛ در دورهٔ معاصر و به‌ویژه عصر قاجار، مورخان ایرانی با دو رویکرد سنتی و جدید کتاب‌های متعددی در موضوع تاریخ نوشته‌اند که پیش از این با برخی از آنها آشنا شدید. علاوه بر این، در دورهٔ قاجار چند تن از اروپاییان که اغلب مدتی را در ایران به سر برده بودند، کتاب‌هایی دربارهٔ تاریخ ایران نوشتند که جزء منابع آن دوره به شمار می‌روند.

2- خاطرات؛ در دورهٔ معاصر عدهٔ زیادی از شخصیت‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی و یا مردم عادی اقدام به نگارش خاطرات خویش کردند. این آثار حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و شرح حال رجال این دوره‌اند که به ندرت در سایر منابع یافت می‌شود.

تعدادی از خاطرات متعلق به دورهٔ معاصر را در جدول زیر ملاحظه می‌کنید.

3- سفرنامه‌ها؛ در عصر قاجار، سفرنامه‌نویسی گسترش فراوانی یافت و تعداد قابل ملاحظه‌ای از شخصیت‌های این عصر، دیده‌ها و شنیده‌های خویش را از سفرهای داخلی و خارجی‌شان به رشتهٔ تحریر درآوردند. از ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه سفرنامه‌های متعددی به جا مانده است. برخی از مقام‌ها و رجال سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دورهٔ قاجار نیز سفرنامه‌های جالبی نوشته‌اند. علاوه بر آنها، عده‌ای از سفرا، مأموران، بازرگانان و جهانگردان خارجی هم خاطرات سفر خود به ایران را در قالب سفرنامه نوشته و منتشر کرده‌اند. سفرنامه‌ها از نظر مطالعهٔ تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند و حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ موضوع‌های اقتصادی مانند مالیات، گمرک، راه‌ها، مسائل اجتماعی از قبیل آداب و رسوم، پوشاک و تغذیه و مباحث فرهنگی، دینی، هنری و معماری هستند.

بیشتربدانیم: سفرنامۀ خراسان ناصرالدین شاه (توصیف ناصرالدین شاه از ارگ و مردم سمنان)
«خودمان سواره آمده داخل دروازۀ ارگ [سمنان] شدیم… این ارگ و عمارت را حاجی بهاءالدوله پسر… فتحعلی شاه … در زمانی که در اینجا حکومت داشته ساخته است. ارگ را تماشا کرده داخل عمارت شدیم، بنیان عمارت محکم اما ظاهر آن قدری محتاج به تعمیر است.

… سپس برای مسجد راندیم. از کوچۀ مستقیم و خوبی عبور شد که نهر آب خوبی از میان آن جاری است و اصناف مختلف از همه صنف طرفین خیابان دکان دارند. جمعیت زیادی از زن‌ها بالای بام‌ها بودند. شهر سمنان پاکیزه است. رعایا و مردم اینجا بسیار مردم نجیب، بی صدای شاکر، کم حرف به قاعده هستند. همین طور می‌راندیم رسیدیم به مسجد شاه. پیاده شده داخل مسجد شدیم... این مسجد بسیار با روح و باصفا و از بناهای … دورۀ فتحعلی شاه است» (ناصرالدین شاه، سفرنامۀ خراسان، ص 266-269).

سفرنامۀ دوم مظفرالدین شاه به فرنگ
«امروز بناست برویم به رامبوی؛ نهار را مهمان جناب موسیو لوبه رئیس جمهوری فرانسه هستیم. صبح برخاستیم، چایی خوردیم، رخت‌هامان را پوشیدیم، دعاهامان را خواندیم. آمدیم پایین، جناب اشرف اتابک اعظم و... با ما بودند. ترن حاضر بود. سوار شدیم از پهلوی شهر ورسایل گذشتیم ... راه آهن خیلی تند می‌رفت. ساعتی چهارده پانزده فرسخ می‌رفت. رفتیم تا رسیدیم به گار. موسیو دلکاسه، وزیر امور خارجهٔ فرانسه، هم حاضر بودند. رفتیم به رامبوی، جناب موسیو لوبه و بعضی از جنرال‌های فرانسه بودند، دست دادیم و احوالپرسی کردیم. با کمال گرمی و مهربانی ما را پذیرایی کردند. نهار [ناهار] خوردیم. بعد قدری در پارک گردش کردیم... شام در منزل خوردیم. ساعت هشت و نیم به تئاتر رفتیم. بازی‌های غریب کردند» (سفرنامۀ دوم مظفرالدین شاه به فرنگ، ص 162).

علاوه بر کتاب‌های فوق، آثار ادبی، زندگی نامه‌ها (تذکره‌ها)، کتاب‌های جغرافیایی و متون کلامی، فقهی، فلسفی و حقوقی مربوط به دوران معاصر نیز حاوی اخبار و اطلاعات سودمندی برای پژوهش‌های تاریخی هستند.

ب) نشریات

نشریه (روزنامه) به عنوان رسانهٔ گروهی، یکی از ابداعات تأثیرگذار تمدن جدید غربی بود که در دورهٔ قاجار به ایران راه یافت. نشریات از طریق آگاهی بخشی عمومی، تأثیرات فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زیادی بر جامعهٔ ایرانی گذاشتند. اولین روزنامهٔ ایران را میرزا صالح شیرازی، یکی از دانشجویان اعزامی به انگلستان با عنوان کاغذ اخبار در تهران منتشر کرد (1253ق). چند سال بعد، امیرکبیر برای رشد آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی مردم و توسعهٔ فکری و فرهنگی جامعه، روزنامهٔ وقایع اتفاقیه را منتشر کرد که بعداً به روزنامهٔ دولت علیّۀ ایران تغییر نام داد.

پس از آن، روزنامه‌های دولتی و غیردولتی دیگری در ایران انتشار یافت. به دلیل ماهیت استبدادی حکومت قاجار و نبود آزادی بیان، برخی از روزنامه‌نگاران در خارج از کشور اقدام به نشر روزنامه‌هایی به زبان فارسی کردند که نسخه‌هایی از آنها به صورت مخفیانه به داخل ایران می‌رسید. پس از پیروزی انقلاب مشروطه، نشریات رشد سریعی پیدا کردند. در دوران پهلوی اگرچه شاهد وجود برخی مجلّات تخصصی هستیم، امّا در مجموع، تعداد مطبوعات و شمار نشریات، نسبت به عصر احمدشاه قاجار، کاهش قابل توجهی پیدا کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار رشد بالای مراکز انتشاراتی و کتب مختلف نشریات عمومی و تخصصی نیز از تنوع و عمق بسیار بالایی برخوردار شدند.

نشریات قدیمی منبع پژوهشی ارزشمندی در مطالعات تاریخ معاصر محسوب می‌شوند. بسیاری از احزاب و گروه‌های سیاسی، اجتماعی و مذهبی نشریات مخصوص به خود را منتشر کرده‌اند و پژوهشگران با مراجعه به این منابع سودمند می‌توانند دیدگاه‌ها و مواضع آنان را بررسی کنند.

پ) اسناد و منابع آرشیوی

اسناد تاریخی از مهم‌ترین منابع پژوهش تاریخی به شمار می‌آیند و شامل کلیهٔ مکاتبات حکومتی، فرمان‌ها، معاهدات سیاسی، نامه‌های شخصی و اداری، اسناد مالی و قضایی، گزارش‌های اقتصادی، فرهنگی، نظامی و حقوقی می‌شوند. با توجه به اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخی، در بسیاری از کشورهای جهان محلی برای نگهداری، حفاظت، مرمت، طبقه‌بندی و آماده‌سازی آنها و استفاده محققان ایجاد شده است که به آن آرشیو گفته می‌شود. آرشیو ملی هر کشور محل نگهداری اسناد و مدارک با ارزش و معتبر مربوط به آن کشور است. اسناد حاوی اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصر به فرد درباره مسائل و موضوع‌های سیاسی، اداری، اقتصادی (مالی، ملکی و معاملات) و فرهنگی، دیدگاه و عملکرد افراد، شخصیت‌ها، احزاب و گروه‌های سیاسی، اجتماعی و مذهبی است.

ت) بناها، اشیا و وسایل

آثار معماری شامل بناها، خیابان‌ها، کوچه‌ها و میدان‌ها، اشیا و لوازم به جامانده، سکه‌ها، جواهرآلات، مهرها، نشان‌ها و سایر وسایلی که از عصر قاجار و حتی پهلوی به جا مانده است، به پژوهشگران در مطالعه و شناخت آن دوره کمک می‌کند.