ماهیچه اسکلتی: موتور حرکتی ارادی بدن
ماهیچه اسکلتی چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
ماهیچه۱ اسکلتی یا مخطط، یکی از سه نوع اصلی بافت ماهیچهای در بدن ما است. نام دیگر آن «ماهیچه ارادی» است، زیرا ما میتوانیم حرکت آنها را با اراده و فکر خود کنترل کنیم. حدود ۴۰٪ وزن بدن یک فرد معمولی را این ماهیچهها تشکیل میدهند . به همهی کارهایی که با تصمیم و خواست خود انجام میدهید فکر کنید: برداشتن کتاب از روی میز، دویدن دنبال توپ، صحبت کردن یا حتی لبخند زدن. همهی این حرکات به لطف کار ماهیچههای اسکلتی امکانپذیر است. در مقابل، ماهیچه قلبی و ماهیچههای صاف (مانند ماهیچههای دیواره معده و روده) غیرارادی هستند و ما کنترل آگاهانهای روی آنها نداریم .
یکی از ویژگیهای مهم این ماهیچهها، اتصال آنها به استخوانهاست. این اتصال از طریق بافتهای محکمی به نام تاندون انجام میشود. وقتی ماهیچه منقبض (کوتاه) میشود، استخوانها را به حرکت درمیآورد و مفاصل را خم یا راست میکند. این ماهیچهها معمولاً به صورت جفت و در جهت مخالف هم کار میکنند. برای مثال، برای خم کردن آرنج، ماهیچهای در جلوی بازو منقبض میشود و ماهیچهای در پشت آن شل میشود. برای راست کردن دوباره آرنج، این عمل برعکس میشود.
| نوع ماهیچه | کنترل | محل قرارگیری | نمونهای از کارکرد |
|---|---|---|---|
| اسکلتی (مخطط) | ارادی | متصل به استخوانها | راه رفتن، بلند کردن اشیا |
| قلبی | غیرارادی | دیواره قلب | پمپاژ خون به سراسر بدن |
| صاف | غیرارادی | دیواره رگها، معده، روده | حرکت غذا در دستگاه گوارش |
داستان انقباض: ماهیچه چگونه کار میکند؟
فرض کنید میخواهید یک لیوان آب بردارید. مغز شما تصمیم میگیرد و یک پیام عصبی به ماهیچههای دست شما میفرستد. این پیام باعث شروع یک سری رویداد شیمیایی و مکانیکی جالب درون ماهیچه میشود که به آن انقباض۲ میگویند. واحدهای سازنده ماهیچههای اسکلتی، تار ماهیچهای هستند. درون هر تار، رشتههای بسیار نازک پروتئینی وجود دارند: رشتههای اکتین۳ (نازک) و رشتههای میوزین۴ (قطور). مکانیسم اصلی انقباض، بر اساس لغزیدن این رشتهها روی یکدیگر است .
مراحل کار ماهیچه را میتوان به صورت سادهشده اینگونه توصیف کرد:
۱. دستور از مغز: پیام عصبی به ماهیچه میرسد.
۲. آزاد شدن کلسیم: این پیام باعث آزاد شدن یونهای کلسیم درون سلول ماهیچهای میشود.
۳. اتصال و کشش: کلسیم به پروتئینهای خاصی متصل میشود و راه را برای اتصال رشتههای اکتین و میوزین به هم باز میکند. سرهای میوزین به اکتین میچسبند و مانند یک دسته پارو، آنها را به سمت وسط میکشند.
۴. کوتاه شدن: با کشیده شدن رشتههای نازک روی رشتههای قطور، واحد انقباضی ماهیچه کوتاه میشود و در نهایت کل ماهیچه منقبض میگردد.
۵. استراحت: وقتی پیام عصبی قطع میشود، کلسیم دوباره ذخیره میشود، اتصال رشتهها از هم باز میشود و ماهیچه به حالت اولیه برمیگردد .
ماهیچههای شکم: یک نمونه عینی از همکاری ماهیچههای اسکلتی
ماهیچههای شکم یا عضلات شکمی، نمونهای عالی و قابل لمس از ماهیچههای اسکلتی هستند که کارکردی فراتر از داشتن ظاهر «شش تکه» دارند. این ماهیچهها مانند یک کرست طبیعی در اطراف تنه شما قرار گرفتهاند .
مهمترین کار این ماهیچهها، ثباتبخشی به بدن است. آنها هنگام راه رفتن، دویدن، بلند کردن یک کیف سنگین یا حتی زمانی که روی صندلی مینشینید، از ستون فقرات شما محافظت میکنند و مانع از آسیبدیدگی میشوند. به علاوه، این ماهیچهها اندامهای داخلی مانند معده و روده را در جای خود نگه میدارند . دیگر کارهای آنها عبارتند از:
- کمک به خم شدن تنه به جلو (در دراز و نشست).
- کمک به چرخش کمر (مثلاً هنگام نگاه کردن به پشت سر).
- کمک به فرآیندهایی مانند سرفه، عطسه و زایمان .
آسیبهای رایج این ماهیچهها شامل کشیدگی (پارگیهای کوچک ناشی از حرکات ناگهانی یا بلند کردن نادرست اجسام سنگین) و فتق (زمانی که یک اندام داخلی از نقطه ضعیفشده ماهیچه بیرون بزند) است. گرم کردن قبل از ورزش و رعایت اصول بلند کردن اجسام (استفاده از قدرت پاها به جای کمر) از مهمترین راههای محافظت از این ماهیچههاست .
تغذیه و سلامت ماهیچه اسکلتی: سوخترسانی به موتور بدن
ماهیچهها برای رشد، ترمیم و عملکرد درست به مواد غذایی مناسب نیاز دارند. سوءتغذیه۶ (دریافت ناکافی یا نامتعادل مواد مغذی) میتواند اثرات جدی بر سلامت ماهیچهها بگذارد . پروتئینها مهمترین ماده سازنده ماهیچهها هستند. کمبود شدید پروتئین و کالری میتواند منجر به بیماریهایی مانند ماراسموس شود که در آن بدن چربی و ماهیچه خود را از دست میدهد و فرد بسیار لاغر و ضعیف میشود .
اما سوءتغذیه فقط به معنی کمخوری نیست. حتی با پرخوری هم اگر رژیم غذایی سالم نباشد (مثلاً پر از غذاهای چرب و شیرین ولی کمپروتئین)، ماهیچهها مواد لازم برای قوی ماندن را دریافت نمیکنند . برخی ویتامینها و مواد معدنی کلیدی برای ماهیچهها عبارتند از:
- کلسیم و منیزیم: برای فرآیند انقباض و استراحت ماهیچه ضروری هستند .
- ویتامین D: به جذب کلسیم کمک میکند و برای سلامت استخوانهایی که ماهیچهها به آنها متصل هستند، مهم است.
- پتاسیم: به انتقال پیامهای عصبی به ماهیچه کمک میکند. موز منبع خوبی از پتاسیم است.
یک رژیم متعادل شامل منابع پروتئینی مانند گوشت مرغ، ماهی، حبوبات، تخممرغ، به همراه میوهها، سبزیجات و غلات کامل، سوخت مورد نیاز ماهیچههای اسکلتی را برای فعالیتهای روزمره و ورزش تأمین میکند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. ماهیچه قلب هرچند از نظر ظاهری شبیه ماهیچه اسکلتی است و مخطط است، اما کاملاً غیرارادی کار میکند. ما نمیتوانیم با اراده خود ضربان قلب را کنترل کنیم. این ماهیچه به طور خودکار و مداوم در طول زندگی میتپد تا خون را به سراسر بدن برساند .
گرفتگی یا اسپاسم ماهیچه معمولاً انقباض ناگهانی، شدید و غیرارادی یک ماهیچه اسکلتی است. این اتفاق میتواند به دلایل مختلفی مانند کمآبی بدن، خستگی مفرط ماهیچه، کمبود برخی الکترولیتها (مانند پتاسیم و منیزیم) یا فشار بیش از حد به ماهیچه رخ دهد. معمولاً بعد از چند ثانیه یا چند دقیقه با ماساژ و کشش ملایم برطرف میشود.
درد روز بعد از ورزش که اغلب با عنوان «درد عضلانی تأخیری» شناخته میشود، به دلیل پارگیهای میکروسکوپی در تارهای ماهیچهای ایجاد میشود. این پارگیها بخشی طبیعی از فرآیند سازگاری ماهیچه با فشار جدید است. هنگام ترمیم این پارگیها، ماهیچه قویتر و بزرگتر میشود. این درد موقتی است و با استراحت، تغذیه مناسب و ادامه ملایم فعالیت برطرف میگردد.
پاورقی
۱ ماهیچه (Muscle): بافتی در بدن که قابلیت انقباض دارد و باعث حرکت میشود.
۲ انقباض (Contraction): فرآیند کوتاه شدن طول ماهیچه که منجر به تولید نیرو میشود.
۳ اکتین (Actin): یکی از پروتئینهای اصلی و رشتههای نازک درون تار ماهیچهای.
۴ میوزین (Myosin): پروتئین اصلی تشکیلدهنده رشتههای قطور درون تار ماهیچهای که با اکتین تعامل دارد.
۵ ATP (آدنوزین تریفسفات): مولکول اصلی ذخیره و انتقال انرژی در سلولهای زنده.
۶ سوءتغذیه (Malnutrition): وضعیتی که در آن رژیم غذایی، مواد مغذی کافی یا متعادل برای سلامت مطلوب فراهم نمیکند.
